VIERDE DISTRICT in de provincie Utrecht bezocht door H. Wijnbeek in 1842.

Wijk bij Duurstede, Amerongen, Cothen, Doorn, Driebergen, Neerlangbroek, Veenendaal, Werkhoven, Houten, Leersum, Elst, Schalkwijk.

Schoolopziener Mr. A. van Goudoever, Hoogleraar in de wijsbegeerte en letteren te Utrecht. De schoolopziener paart met de vereischte kennis veel ijver en beleid en werkt daardoor heilzaam op de verbetering van het onderwijs. Het genoegen, hetwelk ik vroeger bij het schoolbezoek van dit district had gesmaakt, heeft zich dan ook thans, bij het tweede bezoek hernieuwd. Behalve de vroeger door mij bezochte scholen zijn de overige, op vijf na, door mij bezocht. Die vijf zijn die te Bunnik, waar dien dag geene school werd gehouden, die te Honswijk, Overlangbroek en Tuyl in 't Waal, waar ik te laat aankwam, en die te Odijk, waar de school vaceerde. De vroeger bezochte zijn: 1 ste die van de twee steden Rhenen en Wijk bij Duurstede. Rhenen; waar slechts ééne school is, doch in tweeën gedeeld, zijnde het eene voor de Nederduitsche armen- en burgerkinderen, het andere de Fransche school. Beide waren op den vorigen goeden voet gebleven. Zij zoude nog beter zijn, indien er een alleszins bekwame ondermeester, zoo noodig voor het getal leerlingen, niet ontbrak.

Wijk bij Duurstede; in de Nederduitsche school vond ik den verdienstelijken G. J. Schot met zijne welgekozen ondermeesters evenals tevoren op eene gepaste wijze bezig, die vakken te behandelen, welke voor de burgerstand algemeen nodig zijn. Terwijl de avondschool bestemd bleef voor het onderwijs der armenkinderen. De vorige klagte, dat de provincie geene bijdrage voor die avondschool meer leverde, heb ik niet hooren vernieuwen. De Fransche dag- en kostschool van J. A. van Ghert van Wijk vond ik verplaatst in eene betere woning, aan welks vertimmering hij veel te koste had gelegd, zonder uitzigt op een grooter getal leerlingen. Er waren thans tien kost- en tien dagleerlingen. Zijn onderwijs was nog zoo voldoende als tevoren, maar in zijn toon en gebaren was hij nog steeds het verwezenlijkt ideaal der verwaandheid.

Gemeentescholen.

De thans andermaal bezochte gemeentescholen zijn die te Amerongen; het onderwijs van A. Dijkerman vond ik hier, sedert mijn vorige bezoek, verbeterd. De klankmethode was ingevoerd; de leestoon was gepast; van rede- en taalkundige ontleding werd veel werk gemaakt. Ook van het oordeelkundig rekenen uit het hoofd. Het tweestemmig gezang was zui~ ver en liefelijk. Het schrift was goed. Er heerschte thans orde en stilte, doch het lokaal was in slechten staat. De steenen vloer lag aan stukken. Den burgemeester heb ik op dit gebrek opmerkzaam gemaakt met het gevolg dat de vloer kort daarna, volgens berigt van den schoolopziener, hersteld is.

Cothen; de vorige onderwijzer is opgevolgd door G. H. Derksen. Het onderwijs is er wel verbeterd. De klankmethode is wel ingevoerd, doch het lezen was stooterig. Geene redekundige en slechts iets van taalkundige ontleding. Men zong er alleen op het gehoor, dus zonder kennis der nooten. Het rekenen uit het hoofd werd voldoende beoefend. De school zag er slordig uit.

Doorn; de school van A. de Jongh de Keizer vond ik in denzelfden volkomen staat, waarin ik haar tevoren had aan getroffen. Zij mag eene modelschool heeten. Eenige aanzienlijken zorgen voor het onderwijs van alle armenkinderen.

Driebergen (waaronder Rozenburg); het schoollokaal was, sedert mijn vorig bezoek, vergroot, hetgeen noodzakelijk was. Doch op het onderwijs van B. Roelofsz. had ik nog het een en ander aan te merken: zooals op den leestoon, op het gemis van rede- en taalkundige ontleding en op het schrift. Aan dezen stijfhoofdigen onderwijzer valt niet veel te verbe teren.

Neerlangbroek, het te bekrompen lokaal was nog niet vergroot. De onderwijzer C. A. van Schaik was vooruitgegaan in zijn onderwijs, met name in de rede- en taalkundige ontleding, het uit het hoofd rekenen en in het gezang.

Veenendaal, het onderwijs was hier onder den verstandigen en ijverigen G. J. Kit op denzelfden doelmatigen voet gebleven. Deze school verdient, evenals die te Doorn, den naam van modelschool. Des morgens wordt er van 7 tot 9 school gehouden voor een 100-tal armenkinderen. Daar was het onderwijs zeer eenvoudig en regt gepast voor die kinderen. De Russische kagchel, waardoor de twee zalen der school verwarmd moeten worden, voldoet niet. Zij zal door eene andere vervangen worden. De reden van klagte over het slechte woonhuis van den onderwijzer is opgeheven. Hetzelve is vergroot en verbeterd.

Werkhoven, D. Kraai is oud, heeft zwakke oogen en borst. Hij blijft echter ijverig werkzaam, zooveel zijn zwak ligchaam toelaat. Zijnen zoon, opgeleid op de kweekschool van Prinsen, wenschte men aan hem toe te voegen als hulponderwijzer. Vele kinderen van behoeftigen zijn hier van onderwijs verstoken.

De thans voor het eerst door mij bezochte scholen van het vierde district zijn te:

Amerongen; eene Fransche jongens- en eene Fransche meisjesschool, bestaande eerst sedert kort. De eerste is dagen kostschool, de laatste alleen dagschool. De school voor jongens is van W. C. Stampfoort. Hij had slechts 10 scholieren, waarvan 4 in de kost. De man en zijne huisvrouw schenen weinig berekend voor hunne betrekking. De woning kwam mij niet zeer zindelijk voor. Er was vacantie, zoodat ik van zijn onderwijs geen verslag kan geven.

Die voor meisjes is van Mevrouw Clasina Henrica Lis, eene zeer wetenschappelijke vrouw, die vroeger eene goede kostschool te Arnhem heeft gehad, doch die vervallen is, doordat zij, gehuwd zijnde, beschuldigd werd van zich met haren echtgenoot aan den drank over te geven. Zij heeft zich van daar naar Hattem begeven, aldaar eene school begonnen, welke om dezelfde reden niet heeft opgenomen. Thans schijnt zij zich van die ondeugd gebeterd te hebben. Voor zooveel ik van haar onderwijs, dat zij aan een 15-tal eerstbeginnenden gaf, kan oordeelen, wat hetzelve zeer doelmatip. De woning zag er niet zeer aanzienlijk uit.

Houten in 't Gooij; het lokaal is vierkant en dus ondoelmatig. Doch het onderwijs van H. J. van Lummel was regt gepast, zooals de klankmethode, het lezen, het rede- en taalkundig ontleden, de aardrijkskunde der provincie, uitgaande van Houten, rekenen uit het hoofd, en het gezang. Het schrift alleen was slechts matig.

Leersum; hier is alles gebrekkig, het lokaal en het onderwijs van den hoogbejaarden D. Versteegh. Doch hij wordt geholpen door een zeer bekwamen ondermeester, die op eene eenvoudige wijze alleen datgene onderwijst, wat boerenkinderen kunnen gerekend worden in hunnen volgenden leeftijd te zullen noodig hebben.

Onder Rhenen behooren: a. Achterberg tusschen Rhenen en Veenendaal. Ik vond er een net schoolgebouw en woning, liggende op eene hoogte, vanwaar men een verrukkelijk uitzigt heeft, maar waar een put of waterpomp ontbrak, zoodat de onderwijzer genoodzaakt was dagelijks een kwartier uur ver het water te halen. Ik heb op verzoek van den onderwijzer den burgemeester hierover onderhouden, met dat gevolg, dat er kort daarna eene pomp gezet is, waarvan ik door den schoolopziener onderrigt ben geworden.

Wat voorts het onderwijs van J. J. Landman betreft, het is doodeenvoudig en beperkt; er wordt gespeld, eentoonig gelezen, een weinig gerekend en matig geschreven. Gelukkig hebben de eenvoudige boeren hier geen hooge opleiding noodig. b. Elst; hier is het onderwijs van E. van Altena op eenen beteren voet. De klankmethode is ingevoerd; de leestoon, het schrift, het rekenen uit het hoofd, het rede- en taalkundig ontleden en het gezang, alles beviel mij.

Schalkwijk; bij de school alhier is onlangs een onderwijzer van de Roomsche godsdienst, F. J. Kops, naar den zin van den Heer van Schalkwijk, den Bisschop van Curium 24), aangesteld. Ik had alle reden om over zijn onderwijs tevreden te zijn. Hij had de letterkas voor de klankmethode ingevoerd. De leestoon had echter iets eenzelvigs. Van het geleerde maakte hij oordeelkundig gebruik ter verstandsontwikkeling. Met het taalkundig onderrigt, zoo ook met het rekenen had hij even begonnen. Het lokaal is klein en slecht, doch er zou een nieuw gebouwd worden.

Wijk bij Duurstede; sedert een half jaar bestaat hier eene Juffrouwenschool van A. J. M. Gobelius Schadd, opgeleid op de kostschool van Mejuffr. Swaan te Ijsselstein. Haar voorkomen is te jeugdig voor die betrekkinq. Zij had tien leerlingen, waarvan twee in de kost. Het kost- en leergeld bedraagt er niet meer dan fl 175,-. De inrigting is middelmatig. De leerkamer is wel goed, doch men zit er aan dubbelde tafels, die tevens dienen voor de handwerken. Het onderwijs liet nog al te wenschen over. Ik geloof niet, dat de school veel opgang zal maken.

Van al de genoemde scholen des 4den districts verdienen die te Doorn en te Veenendaal als modelscholen, die te Achterberg en Driebergen middelmatig, doch de overige goed, de meeste zeer goed genoemd te worden. Van die scholen zijn er thans drie tot het nieuwe vijfde district overgegaan, zijnde die te Bunnik, Driebergen en Odijk.

De slotsom van dit verslag is, dat, met eenige uitzonderingen, het onderwijs in het tweede district het achterlijkste, en voorts, bij opklimming, in het derde in beteren staat, in het eerste in veel beteren en in het vierde in den besten staat is.

Tenslotte betuig ik nergens eenige klagten over het onderwijs te hebben vernomen, dat het aanstoot zou kunnen geven aan eenige der christelijke gezindten, hoezeer hetzelve algemeen eene zedelijk godsdienstige strekking heeft.