VIERDE DISTRICT van de provincie Overijjsel bezocht door Wijnbeek in 1833

Dit district bevat de scholen der stedekens Almelo, Ootmarsuin, en Rijssen, voorts nog 30 gemeentescholen. Wijnbeek bezocht: Almelo, Ootmarsum, Rijssen, Tubbergen, Vriesenveen, Weerselo, Wierden, Enter, Sluitersveld.

Almelo; hier zijn twee Nederduitsche scholen, elk van omtrent 350 leerlingen. De eene, gehouden in een wel ingerigt, doch niet te ruim gebouw, bezit eenen onderwijzer, wien niets ontbreekt dan een scherp gehoor, doch welk gebrek door twee zeer kundige ondermeesters vergoed wordt. Onder al het goede van het daar gegeven onderwijs merkte ik in 't bijzonder op de volledige be handeling van het nieuw stelsel van maten en gewigten, zoo wat de indeelingen als wat de veelvouden deszelven betreft, als mede de vaardigheid, waarmede.de scholieren alle opgegeven vraagstukken, daartoe betrekkelijk, wisten op te lossen. Hier zag ik ook zeer gelukkige resultaten van de nieuwe schrijfwijze, doch alleen bij vooraf reeds naar de oude wijze geoefenden.
De andere school is daarentegen zeer slecht, zoo ten aanzien van het lokaal, hetwelk nauwelijks de helft der leerlingen gelijktijdig kan bevatten zoodat telkens slechts de eene helft bij afwisseling kon worden toegelaten, als ten opzigte der inrigting van het onderwijs. De reeds bejaarde hoofdonderwijzer is bekrompen van inzigt, en niet afkeerig van sterken drank. De burgemeester Riemsdijk, een vurig voorstander van het verbeterd onderwijs, is er op bedacht om hem te pensioneeren, zoodra zijn plan ter oplossing van een nieuw schoolgebouw zal verwezenlijkt zijn. Dat gebouw wil hij bestemmen voor de twee hoogste klassen der beiden alsdan te vereenigen scholen, zullende het tegenwoordig schoollokaal dan alleen voor de onderste klassen derzelve dienen. jammer, dat het aanmerkelijk aantal kinderen, welke in de voor drie jaren hier opgerigte groote katoenfabrijk van den heer Hofkens arbeiden, niet ter schole gaat. Nadat ik dien heer had trachten te doen beseffen, van hoe veel belang het is, dat de kinderen niet als wilden opgroeijen, doch ten antwoord had gekregen, dat er geen tijd overschoot van den dagelijkschen arbeid, heb ik den burgemeester en den schoolopziener de zaak op het harte gedrukt, welke mij dan
ook beloofd hebben, alles wat in hun vermogen is, te zullen aanwenden om het doel te bereiken.
Tot het aanleeren van het Fransch, Engelsch en Hoogduitsch, wiskunde, algemeene geschiedenis en aardrijkskunde, is er goede gelegenheid te Almelo bij de Latijnsche school, met welke tot dat einde eene inrigting van middelbaar onderwijs vereenigd is. Bij die inrigting is een bekwaam onderwijzer met het onderrigt dier vakken belast. Voor de meisjes, die Fransch willen leeren, is hier eene school, doch van weinig beteekenis; ik vond er 14 leerlingen;

Ootmarsum; hier is slechts eene school; zij heeft een gebrekkig lokaal, dat daarenboven veel te klein is voor het aantal leerlingen, hetwelk in den winter op 280 komt te staan. Gebrek aan geld staat hier de opbouwing in den weg van een nieuw, groot schoollokaal, waarvan het bestek reeds is opgemaakt. Ook hier is gelegenheid bij de Latijnsche school voor het aanleeren van heden daagsche vreemde talen. Het onderwijs is in allen deele voldoende;

Rijssen; dit stedeke heeft wel een goed schoollokaal, doch het is ternaauwernood ruim genoeg voor twee derden der 450 schoolgaande kinderen. Ten behoeve van het overige een derde gedeelte, hetwelk nu bij afwisseling met het twee derde gedeelte school gaat, wil men een vleugel aan het lokaal aanbouwen, indien de gemeente er door eene bijdrage van landswege en eene'van de provincie toe in staat gesteld wordt. Vanwege de provincie is er hun de toezegging van gedaan. De hoofdonderwijzer heeft het voorkomen, niet van een schoolmeester, maar van een aanzienlijk heer. Hij spreekt eenige vreemde talen, is griffier van den vrederegter en administrateur van verscheidene goederen. Hierdoor wordt hij wel eens verhinderd onafgebroken in de school werkzaam te zijn, doch twee bekwame ondermeesters vervangen hem in het onderwijs. Dat onderwijs is over het algemeen doelmatig. Voor de schrijfkunst wordt de leerwijze van Keppene sedert een jaar uitsluitend gevolgd, doch de uitkomsten zijn nog niet rijp genoeg ter beoordeeling.

Gemeentescholen
Van de gemeentescholen zijn er in dit district meer dan twee derde met opzigt tot de schoollokalen en meer dan een derde met opzigt tot het onderwijs zeer slecht. Hoezeer de kundige school opziener van Lennep 21) sedert vele jaren ter verbetering van beide werkzaam is.
Van die gemeentescholen zijn door mij bezocht de dorpsscholen te Borne, met een veel te bekrompen lokaal voor de 230 leerlingen en met een kundig onderwijzer, doch dien ik zeer mismoedig vond vanwege volslagen gebrek aan belangstelling in het onderwijs bij den aldaar niet zeer hooggeachten burgemeester, door wien hij met minachting bejegend wordt. Die mismoedigheid is niet voordeelig aan zijn onderwijs, hetwelk hij bovendien alleen, zonder eenige medehulp, moet geven. Een uur voor den ochtendschooltijd, van acht tot negen uren, houdt hij school voor een 40-tal kinderen, bij de alhier bestaande spinnerijen arbeidende;
Tubbergen; met een vrij goed lokaal, doch zoo klein, dat het de helft der 200 schoolgaande kinderen niet behoorlijk bergen kan. Ook hier wil het gemeentebestuur een groot schoolgebouw zetten, indien het daartoe door eene bijdrage ondersteund wordt. De onderwijzer is kundig, volijverig, en onderwijst naar eisch alles, wat in eene dorpsschool voegt. Het zingen alleen moet er agterwege blijven, doordat schier alle de scholieren van de Roomsche godsdienst zijn en de Pastoor in de zangwijzen, die op de scholen in gebruik zijn, te veel overeenkomst meent te vinden met het Protestantsche kerkgezang;
Vriesenveen; waar het schoollokaal wel ingerigt, doch weder niet ruim genoeg is voor de 400 scholieren. De meester en zijn ondermeester zijn zeer beschaafd, geven beide grondig en misschien voor eene dorpsschool al te geleerd onderwijs. Doch de ingezetenen zijn hier over 't algemeen beschaafder dan in de andere Twentsche dorpen. In de avondschool wordt ook les in het Fransch gegeven. In deze school plagt men tevoren geregeld in den Bijbel te lezen. Op aandrang van den R.C. pastoor is dat gebruik afgeschaft, doch niet dan langzamerhand en schier onopgemerkt, omdat de Protestanten zich tegen die afschaffing verzet hadden.,
Weerselo; het is alsof hier de schoolmeester met het schoollokaal en de schoolmeubelen wedijvert in slechtheid. Het lokaal is vervallen, de tafels en banken, gedeeltelijk aan stukken, liggen hier en daar verspreid op den grond. De leestafels van Prinsen zijn verscheurd en de meester is zelden volkomen nuchter. Dit was hij ook niet, toen ik zijne school bezocht en hem eenige proeven van zijn ellendig onderwijs deed geven met de scholieren, die omtrent 30 in getal waren, ofschoon hun getal 90 behoorde te zijn. Daar hij vrouw en kinderen heeft, wil men hem niet van die post ontzetten, maar een ondermeester in zijne school plaatsen die dan alleen al het werk zal verrigten;

Wierden; hier is wederom het schoollokaal te klein voor het aantal scholieren, 150 bedragende. Het is tevens vervallen. Hierbij komt nog, dat de meester niet berekend is voor het klassikale on derwijs en hij bij zijne scholieren den leerlust niet weet op te wekken, zoodat hier alles kwijnt.
De hier onder vermelde zijn de buurschappen, welker scholen mede door mij bezocht zijn: Agelo, op een uur afstands van Ootmarsum, met een ellendige schoolkeet, waarin een bekwaam en ijverig, doch ziekelijk schoolmeester doelmatig onderwijs aan een 80-tal kinderen geeft, doch waar, om den Roomschgezinden geen aanstoot te geven, evenals te Tubbergen, het zingen achterwege gelaten wordt.
Enter; tusschen Almelo en Rijssen, waar de beste boerenschool is, die ik immer heb aangetroffen. De hoofdonderwijzer, met name Leestenmaker, is van een open voorkomen, bezit een helder oor deel, edel hart en onvermoeiden ijver. Hij volgt zijn eigen leertrant. Die leertrant is die der natuur. Het schrijven geschiedt bij het eene gedeelte der scholieren naar de oude, bij het andere naar de nieuwe leerwijze. Hij heeft twee leerlingen van gelijken ouderdom en aanleg, die, een jaar geleden, nog geen schrijven hadden geleerd, toen hij begonnen is met den eenen naar de oude, met den anderen naar de nieuwe schrijfwijze. Het schijnt, dat de nieuwe de voorkeur zal verdienen.
De leestoon was allergepast; de getalleer oordeelkundig aangelegd. Men rekende meest uit het hoofd, zoo met de oude, als met de nieuwe maten en gewigten. Het overbrengen der oude in de nieuwe en omgekeerd ging met voorbeeldige vlugheid. Het zingen was liefelijk en het geheele onderwijs volmaakt klassikaal. Kortom, dit is een model voor alle dorpsscholen. Het lokaal, het welk de noodige ruimte heeft, is in twee zalen afgedeeld, in eene van welke een bekwaam ondermeester werkzaam is in den geest des hoofdonderwijzers. Het getal leerlingen beloopt in den winter wel 300;
Sluitersveld (in het ambt van Almelo) ; het schoollokaal is veel te klein voor het 120-tal scholieren. Gelukkig, dat Almelo geen half uur ver ligt en de kinderen dus aldaar kunnen schoolgaan. Het onderwijs te Sluitersveld is anders vrij doelmatig voor landlieden; Vasse en Mander; hier was weder èn schoollokaal, met de schoolmeubelen, èn onderwijs zeer gebrekkig, zijnde de onderwijzer niet altijd volkomen nuchter. Gelukkig dat het grootste getal leerlingen niet veel meer dan 80 bedraagt. Thans was het zeer gering.
Van de overige gemeentescholen is, volgens opgave van den schoolopziener, die anders vele geurige bloemen op zijnen akker ziet prijken, meer dan de helft der lokalen in eenen stukken staat en het onderwijs in een vierde derzelve nog zeer gebrekkig. Ook in dit district worden de buurschapsscholen des zomers schaars, sommige in 't geheel niet, bezocht, welk laatste algemeen plaats heeft gedurende den oogst. Het getal schoolgaande kinderen in hetzelve, waarvan de bevolking op 27.000 wordt gesteld, komt te staan op 4600, dus iets meer dan een zesde. In hetzelfde district hoorde ik mede hier en elders klagen over wanbetaling der verschuldigde schoolgelden.