Verslag van Wijnbeek over de toestand van het onderwijs in Vriesland in 1845

0. Begeleidende brief aan den Minister bij het verslag 20 december 1845
1. EERSTE SCHOOLDISTRICT.Mr.J.D.v.d.Plaats. Leeuwarden, Leeuwarderadeel, Het Bildt, Vrouwenparochie, St. Annaparochie, St. Jacobiparochie.
2. TWEEDE SCHOOLDISTRICT. J.du Saar. Bolsward, Harlingen, Wonseradeel, Kinswerd, Barradeel, Pietersbierum, Sexbierum, Wijnaldum enTjummarum.
3. DERDE SCHOOLDISTRICT. M. Martens, Dokkum, Ferwerderadeel, Blija, Ferwerd, Marrum, Hallum, Westdongeradeel, Holwerd, Waax, Oostdongeradeel, Aalsum, Lioessens, Metslawier, Morra.
4. VIERDE SCHOOLDISTRICT H. Nieuboer Ferf. Achtkarspelen, Buitenpost, Kooien, Kollumerland,Kollum, Suameer, Tietstjerstradeel, Bergum, Oostermeer.
5. VIJFDE SCHOOLDISTRICT. Mr.J.G. van Blom. Aengwierden: Tjalleberd, Idaarderadeel, Grouw, Roordahuizen. Opsterland: Beetserzwaag, Gorredijk. Smallingerland: Drachten. Utingeradeel: Akkrum, Oldeboorn.
6. ZESDE SCHOOLDISTRICT. Mr. A.U. evertz, Schoterland,Heereveen, Hoornsterzwaag, Nijehorne, Oostellingwerf, Oldeberkoop, Oosterwolde, Weststellingwerf, Blesse, Noordwolde, Nijelamer, Oldelamer, Oldeholtpade, Oldestrijne, Steggerden, Wolvega.
7. ZEVENDE SCHOOLDISTRICT. J.J. Wassenaar. Doniawerstal, Idskenhuizen, Oldouwer, Ouwsterhaule, Tjerkgaast, Bakhuizen, Balk, Harich, Wijckel, Haskerland, Haskerdijken, Haskerhome, Joure en Xijehaske
8. ACHTSTE SCHOOLDISTRICT. Mr.H.H.Huguenin. Hindeloopen, Sneek, Workum, Rauwerdehem, Rauwerd.
9.NEGENDE SCHOOLDISTRICT. J.H.Behrns. Franeker, Franekeradeel, Herbarum, Peins, Deinum, Menaldumadeel, Dronrijp, Marsum.

10. Latijnse scholen 1832 Harlingen, Franeker, Bolsward, Sneek, Dokkum, Leeuwarden, Workum, Hinloopen, Ijlst en Kollum, Joure en 1838

s-Gravenhage, den 20 December 1845')

Aan Zijne Excellentie den Minister van Binnenlandsche Zaken.

Van mijne bevinding bij het in den verloopen zomer afgelegd bezoek der lagere scholen in Vriesland heb ik de eer Uwe Excellentie het verslag met dezen aan te bieden. Belangrijk was mij dat bezoek in vele der schooldistricten vanwege den vooruitgang, dien ik ontwaarde dat er het schoolonderwijs, sedert mijn vorig bezoek in 1837 gemaakt had. Het treffendst was zulks in het vijfde en zesde district, beide een geruimen tijd waargenomen door den Heer Mr. U. A. Evertsz, president van de Arrondissementsregtbank te Heerenveen, thans schoolopziener van het zesde. De oude leesmethode, geschoeid op de leest van die van Wester en vooral die van Nieuwold, vorige schoolopzieners, den eersten in Groningen, den laatsten in Vriesland, vond ik thans grootendeels verdrongen door dien van Prinsen, althans wat de paedagogische strekking derzelve betreft.
Vriesland onderscheidt zich zeer gunstig van de overige provincien hierin, dat in de laatste jaren schier overal nieuwe, ruime, meestal fraaije schoolgebouwen verrezen, of bekrompene en vervallene vergroot en hersteld zijn, op eigen kosten, zonder eenige toelage van het Rijk, aan welke nooit eenige aanvrage uit die provincie ingekomen is.

Intusschen hebben de meeste dier schoolgebouwen een zeer schadelijk gebrek, hierin bestaande, dat het daglicht er verkeerd invalt, in eene rigting namelijk, verblindend voor de oogen der leerlingen en een valsch licht werpende op de zwarte borden aan den wand. Ik heb wel den schoolopzieners dit gebrek aangewezen, doch niet overal werd het schadelijke van hetzelve genoegzaam ingezien
Leeuwarden verdient tot voorbeeld voor al de steden des Rijks gesteld te worden met opzigt tot het schoolwezen. Al de scholen zijn er thans openbare stedelijke inrigtingen (op een enkele na, die van weinig beduidenis is), gevestigd in zeer ruime lokalen. vervloedig voorzien van de benoodigdheden, de godsdienstige Israélitische school niet uitgezonderd. Alleen de thans uitmuntende,Fransche kost- en dagschool voor meisjes had, bij mijn bezoek, nog een ongeschikt lokaal, doch de burgemeester verzekerde mij, dat de Stedelijke Raad bedacht was weldra ook daarin te voorzien, en onlangs heeft hij de onderwijzeressen aangekondigd, dat zulks in het aanstaande voorjaar geschieden zal.

Onder de schoolopzieners is er een, M. Martens, van het derde district, leeraar der Doopsgezinde gemeente te Holwerd, die op zijnen vergevorderden leeftijd minder geschikt is geworden voor zijne betrekking. 's Mans huisselijke toestand grenst aan de behoeftigheid en Gedeputeerde Staten zijn uit meéwarigheid huiverig om zijn ontslag te provoceeren.
Slechts twee onderwijzers heb ik aangetroffen, die ten eenenmale ongeschikt waren voor hunne betrekking, den eenen te Tjummarum, in het tweede district, een dronkaard, de andere te Dongjum, in het negende, die zich steeds bezig hield met zaken, vreemd aan zijnen post. Beiden hebben na mijn schoolbezoek hun ontslag gevraagd en verkregen, de eerste zonder, de laatste met pensioen uit de grietenijen. De vacatures zijn reeds vervuld.
Te Harlingen is bij voortduring een geest van tegenstand tegen het openbaar onderwijs bij een aantal ingezetenen heerschende. En daar zij, tengevolge eener aanschrijving van Uwe Excellentie aan Gedeputeerde Staten gestuit zijn geworden in het plan om op eigen gezag eene bijzondere school voor hunne kinderen op te rigten en er een onderwijzer van hunne keuze bij aan te stellen, zoo laten zij hunne kinderen op ellendige matressenscholen tot op het tiende jaar vertoeven, in plaats van ze toe te vertrouwen aan den braven en bekwamen onderwijzer der stadsburgerschool. Godsdienstige begrippen komen hier niet in het spel.

Op deze bijzonderheden heb ik de vrijheid genomen de aandacht van Uwe Excellentie te vestigen, of dezelve aanleiding zoude: kunnen geven tot eene aanschrijving aan Gedeputeerde Staten.

De inspecteur der Latijnsche scholen en van het Middelbaar en Lager Onderwijs.

H. Wijnbeek

Verslag van de staat, waarin de lagere scholen van Vriesland door ondergeteekende zijn gevonden bij de schoolinspectie in 1845.

In 1837 zijn de lagere scholen van Vriesland voor het eerst door mij bezocht. Ik vond toen in vele derzelve nog de spelmethode in zwang, hoewel gewijzigd en bekort naar die van een vorigen Groningschen schoolopziener, Wester genaamd. In enkele was de klankmethode ingevoerd, echter niet die van Prinsen (die geen Vriesch is), maar die van den vorigen Vrieschen schoolopziener Nieuwold, waarbij een zoogenaamd schriftrad gebezigd wordt, bestaande uit een beweegbaren schijf en daartegenaan een op en nederschuivende plank, op welk beide verscheidene gedeelten van lettergrepen staan die tot geheele lettergrepen gevormd worden door het omdraaien van den schijf en het op- of nederwaarts schuiven van de plank, hetgeen min of meer omslagtig is. De zooveel doeltreffender middelen ter verstand-sontwikkeling, zooals redekundig ontleden van volzinnen, getalleer, uit het hoofd rekenen en dergelijke werden er nog slechts in enkele scholen, en dan nog geenszins volledig aangewend.

Onder de 9 schoolopzieners waren er drie (alle predikanten) die ongeschikt waren geworden voor deze betrekking, te weten, in het 2de district de hoogbejaarde A. Bruining te Pietersburen, in het 6de de afgeleefde emeritus-predikant van Oldeboorn Korff, woonachtig te Leeuwarden, verre buiten zijn district, hetwelk dan ook zelden door hem bezocht werd en in het 9de district een blinde emeritus- predikant met name H. Heppener te Franeker, die de scholen bezocht, verzeld van zijn zoon, die hem daarbij van alles onderrigt gaf.
Na hun overlijden zijn zij opgevolgd door vier bekwame mannen: den predikant du Saar te Harlingen 24) in het 2de district, en door twee wereldlijke personen, den heer U. A. Evertz, president der Arrondissementsregtbank te Heerenveen, die sedert naar het 6de district is overgegaan en opgevolgd door den notaris J.G.van Blom 25) te Dragten in het 5de, en den voormaligen lector neker J. H. Behrns in het 9de. Voorts heeft het 8ste district voor een paar jaar door het overlijden van den heer H. Amersfoordt rector der Latijnsche school te Sneek, een wezenlijk verlies geleden, hetwelk echter hersteld is door de benoeming van zijn opvolger, den heer Huguenin, lid van de Arrondissementsregtbank aldaar 26).

Nadat ik het vorige schoolbezoek in Vriesland had ten einde gebragt, heb ik, in de zomervergadering der Provinciale Commissie van Onderwijs, voorgezeten door den toenmaligen Gouverneur den heer Baron Zuijlen van Nijevelt, wien het onderwijs zeer ter harte ging, de aanmerkingen medegedeeld, waartoe dat bezoek mij aanleiding had gegeven en aangewezen hoe de hoofdgebreken te verhelpen waren. Op verzoek van den genoemde schoolopziener U. A. Evertz heb ik een en ander aan dezen schriftelijk herhaald en nader uiteengezet. Kort hierna is deze met het alstoen opengevallen 6de district belast geworden en heeft hij hetzelve gedurende vijf jaren waargenomen, waarna hij, zooals reeds vermeld is, tot het zesde is overgegaan. Het zijn deze beide schooldistricten, in welke het onderwijs eene verbetering heeft ondergaan zooals ik nergens in Vriesland ondervonden heb, hetgeen ter plaatse zal aangewezen worden. Van de overige verbeteringen zal verder blijken bij de beschouwing van elk der districten, waartoe ik thans zal overgaan.

‘s-Gravenhage, den 20 December 1845.

1. Archief Binnenlandsche Zaken. Vde afd., 13-12-1837, no. 58.2. De floreenbelasting was in Friesland een soort grondbelasting, die aan de betalers (de floreenplichtigen) bepaalde voorrechten toekende. o.a. collatierechten.
3. J.A. baron van Zuylen van Nijevelt, 1776-1840; Gouverneur van Friesland van 1826-1840.
4. Wijnbeek bedoelt de Rijkskweekschool te Haarlem. gesticht in 1816, met als directeur de bekende opvoedkundige P. J. Prinsen.
5. J. H. Nieuwold, 1737-1821; was predikant te Heumen, Oldeboorn en Wartenas
6. Wester, 1752-1821; zeer verdienstelijk schoolhervormer.
7. Fijntjes heeft de Minister (De Kock) hier in de marge geschreven: Hoe ?
8. Ulbe Arend Evertz 1799-1861; studeerde rechten te Franeker. Leiden, Groningen. 1822 gepromoveerd; advocaat te joure; kort daarna rechter in 1838 president; 1847 raadsheer in het 48 lid van de Hoge Raad der Neder-
Jan Jarigs Wassenaar; 1785-I873; 1809 predikant te Lutkewierum; 1818 te Den Burg op Tessel; van 1826-1861 te joure.
Hendrik Amersfoordt; 1796-1843; studeerde te Amsterdam letteren en theologie; 18I8 rector te Sneek.
9. Al de schoolopziener, van een provincie vormden de Provinciale Commissie van Onderwijs.
10. Deze gingen uit van een diaconie of Maatschappij.
11. Dit waren scholen voor eigen rekening.
12. Een armenschool was gratis; werd deels uit een subsidie en deels uit zeer laag schoolgeld gefinancierd.
13. Wopke de jong. 1799-18-52; van hem vindt men o.a. werk in de Friesche volksalmanak van 1845- 47 (verzen van Horatius en Ovidius).
14. Albert Bruining, 1766-18-37; studeerde te, Franeker en Groningen; van 1791-18.37 pred.iant te Pietersburen.
15. De aandachtige lezer zal bemerkt hebben. dat Wijnbeek zeer beminlijk en ruimdenkend is. behalve ten aanzien van afgescheidenen. Toch dient men Van Steenderen niet tot hen te rekencil Een resuné van verslag is, later opgenomen.
16. Onder de door Wijnbeek aangehaalde stukken is dit adres niet aanwezig.
17. Met Potlood is hier in de marge geschreven. 1.5 in Dec. 1837 overleden.
18. Walraven Robbert Jacob Derk van Heeckeren, 1779-1837, sedert 1816 grietman te Ameland.
emeritus.
20. Jan Frederik Korff, 1753-1842; 1790 predikant te Steggerda; 1791 te Oldeberkoop; 1833 emeritus.
20a.Met Potlood staat hier in de marge: of te krijgen.
21.Henricus Heppener.1780-1839; studeerde theologie te Utrecht predikant te IJswimuide (180,5). te Drachten (18o8) 1822. Johannes Henrictis Behrns. 1803-1883; eerst onderwijzer te Oldeni 1829 lector aan het Athenacum te Franeker; 1843 leraar aan het gymnasium aldaar.
23. Archief Binnenlandsche Zaken. Vde afd.. 24-12-1845. no. 60.
24. Johannes du Saar. geb. 1797,' 1826 predikant te Beetsterzwaag. 183 Harlingen.
25. Jan Gelinde van Blom, 1796-1871. notaris te Drachten.
26.Herman Ulrich Huguenin. 1808-1873; studeerde te Groningen; gepromoveerd; advocaat te Heerenveen; 1838 rechter in de arr. rechtbank te Sneek; 1850 lid Tweede Kamer; 1860 lid van de Hoge Raad.
27. Archief Binnenlandsche Zaken. Vde afd.. resp. 6-8-1832 no. 188. 24-2no. 68 en 27-7-1849 no. 43.
28. J. H. Weytingh. 1799-1853; gepromoveerd 1826; 1827 conrector te 1 lingen. 1830 rector.
29.J. G. Ottema. 1804-79; 1828 gepromoveerd; 1830 conrector te Harlit 1834 preceptor te Leeuwarden; 1855 conrector.
30. K. Stort, 1780-1832; van 1803-17 conrector te Zwolle; daarna rector Dokkum.
31. A. J. J. Bake, 1791-1844; 1815 conrector te Rotterdam; 1821 rector te Leeuwarden; 1838 te Leiden.
32. J. D. Ankringa. 1793-1860; 1817 conrector te Harlingen; 1819 prea te Leeuwarden; later conrector.
33.J. G. C. Boot, 1811-1901; 1836 gepromoveerd; 1839 rector te Leeuwarden 1851-70 hoogleraar te Amsterdam.
34. A. L.Brugsma, 1819-58; opgeleid aan de Kweekschool te Haarlem; candidaat in de letteren; 1855 gepromoveerd; 1846 leraar te Leeuwarden.