220110. Boekbesprekingen

 Johan Hendrik van Dale Lo van Driel (2003), Een leven in woorden. J. H. van Dale - schoolmeester - archivaris - taalkundige, Zutphen: Walburgpers, 448 blz. ISBN 90-5730-257-8

Wie kent niet het Nederlands woordenboek van Van Dale? Wie was deze Van Dale en hoe kwam hij ertoe een woordenboek voor de Nederlandse taal samen te stellen? Op deze vragen geeft Lo van Driel uitgebreid antwoord. Voor De School Anno is interessant dat Johan Hendrik van Dale (1828-1872) zijn werkzame loopbaan begon als onderwijzer op de openbare school in het Zeeuwse garnizoensstadje Sluis. Zijn vader was beroepsmilitair en uit hoofde van die functie verhuisde het gezin regelmatig. De jonge Johan Hendrik, kortweg Jan genoemd, ontving zijn eerste scholing tot onderwijzer aan de openbare school van Sluis, die tevens een Franse school was. Dat betekende dat de school zich niet beperkte tot de voorgeschreven vakken in de onderwijswet van 1806, maar ook bijvoorbeeld Frans en wiskunde onderwees. Om als hoofd van zo'n school te functioneren was minstens de tweede rang van onderwijzer noodzakelijk. Jan volgde op deze school de lagere school en kreeg toen hij ongeveer veertien jaar was hier zijn aanstelling tot kwekeling. Tweejaar later, in 1844, behaalde hij zijn diploma voor de laagste (vierde) rang van onderwijzer. De school gebruikte moderne leermiddelen, onder andere de in 1839 verschenen platen van Brugsma. De schoolopziener Callenfels was in 1848 tevreden over de jonge kwekeling Jan en merkte in zijn verslag met betrekking tot deze school op: "Ik hoorde den kweekeling van Dale zeer doelmatig met de eerstbeginnenden spreken, over het reizen te water; te lande; te voet; te paard enz. en zulks naar aanleiding van de platen van Brugsma". Kort daarop werd Jan ondermeester en behaalde hij de derde rang van onderwijzer en de bevoegdheid voor het geven van Frans. Zijn onderwijscarrière verliep niet vlekkeloos. In 1849 kreeg hij van de schoolopziener het verzoek te solliciteren naar de vacante betrekking van hoofdonderwijzer op de openbare school van het nabijgelegen Hoofdplaat. Dat resulteerde in een benoeming als tijdelijk hoofd. Hoewel het gemeentebestuur, de schoolopziener en andere betrokkenen Van Dale prezen om zijn onderwijs en goed gedrag en na een jaar constateerden dat het onderwijs op deze school sterk vooruit was gegaan, kon Van Dale hier niet blijven. Hij was namelijk gereformeerd en dat vormde een struikelblok in het voornamelijk katholieke ZeeuwsVlaanderen. Hij moest zich voorlopig tevreden stellen met de post van onderonderwijzer op scholen in achtereenvolgens Breskens en Oostburg. Kort na het behalen van zijn tweede rang en het bezwangeren van de kruideniersdochter Maria Jacoba Moens, trouwt hij in 1850 met haar. Het echtpaar vestigde zich in Sluis, waar Jan als huisonderwijzer aan de slag zou gaan. Vierjaar later lukte het hem om op zijn oude school in Sluis aangesteld te worden tot hoofdonderwijzer. De school was echter door nieuwe wetgeving wel haar karakter van `Franse school' kwijtgeraakt en was nu verplicht kinderen die onder de armenzorg vielen gratis te onderwijzen, waarvoor de gemeente een bescheiden traktement beschikbaar stelde. Voor betalende leerlingen bleef echter de mogelijkheid bestaan om op deze school de vakken van meer uitgebreid lager onderwijs te volgen, waaronder Frans en wiskunde, waarvoor de onderwijswet van 1857 het wettelijk kader bood.

Jan ontwikkelde zich na zijn vestiging in Sluis in diverse opzichten. Hij had een grote interesse in geschiedenis, folklore en taalkunde en publiceerde daarover vanaf 1851 in verschillende tijdschriften, almanakken en jaarboeken. Interessant zijn zijn boekjes voor de lagere school over de Zeeuwse geschiedenis en voor het taalonderwijs. In een van zijn taalboeken deed hij een poging de uitspraak van het Zeeuwse dialect te koppelen aan de spelling van het Nederlands. Tevens werd hij in 1855 archivaris van het Sluis' gemeentearchief. Bovendien sloot hij zich aan bij tal van genootschappen, waaronder de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen en het Nederlands Onderwijzersgenootschap en tal van historische en taalkundige genootschappen. Mede daardoor kwam hij in aanraking met het streven van zulke genootschappen tot het vorm geven van een beknopt woordenboek der Nederlandse taal. Het Woordenboek der Nederlandsche Taal van De Vries en Te Winkel, dat in de maak was, was voor schoolgebruik te uitgebreid en bovendien zou het te lang duren voor deze compleet in de handel kwam. Een ander woordenboek van de gebroeders Calish was gereed, maar niet aangepast aan nieuwe spellingsregels. De uitgevers Sijthoff, Nijhoff en Thieme kochten het restant daarvan op van uitgever Campagne en verzochten Van Dale dit woordenboek te bewer

ken en aan te passen en daarbij nauw contact te onderhouden met de schrijvers Te Winkel en De Vries. Aldus geschiedde, na veel geharrewar over de wetenschappelijke kwaliteit van Jan, geschillen over honoraria en onderlinge intriges tussen personen en organisaties. Naast zijn werk als hoofdonderwijzer en schrijver van tal van artikelen kon hij in vierjaar tijd zijn woordenboek nagenoeg afkrijgen. Zijn dood door de pest maakte in 1872 een abrupt einde aan dit werk, dat hij zelf beschreef als een verdrietige en ondankbare bezigheid. Zijn collega Jan Manhave, met wie hij voor zijn dood een belangrijk deel van de drukproeven corrigeerde, maakte de uitgave na de dood van Van Dale compleet tot ruim duizend pagina's.

Het boek geeft in chronologische volgorde het leven en de activiteiten van Jan Hendrik van Date weer. Dat heeft wel tot gevolg dat thema's die bij elkaar horen er wat verbrokkeld in staan. Daar staat tegenover dat het een zeer uitgebreide, nauwkeurige registratie is van het leven van deze persoon. De tekst is helder geschreven, illustraties zijn verhelderend en citaten zijn goed gekozen. Bovendien bevat het boek een personenregister, een bibliografie van Van Dale's publicaties en een bijlage met brieven van Van Dale aan onderscheiden personen.

Marjoke Rietveld-van Wingerden