Verslag van hoofdinspecteur H. Wijnbeek betreffende de scholen in Zuid-Holland in 1838
4. VIERDE SCHOOLDISTRICT; Gorinchem, Leerdam, Nieuwpoort, Vianen, Ameide, Asperen, Langerak, Leerbroek, Oosterwijk.
Schoolopziener: J. Haafkens, burgemeester van Leerdam. De tegenwoordige schoolopziener is nog niet lang in deze betrekking werkzaam. Het goede in dit district gesticht is het werk van zijnen jongsten voorganger wijlen den Heer Nierstras, die ternaauwernood gedurende 3 jaren het schoolopzienersambt heeft bekleed en het district meer of min verwaarloosd had gevonden, doch met voorbeeldeloozen ijver de verbetering had behartigd. Er blijft echter nog veel te verbeteren over in de scholen ten platten lande. Het district heeft, behalve de scholen der steden Gorkum, Leerdam, Nieuwpoort en Vianen niet minder dan 30 gemeentescholen. Die der vier genoemde steden zijn alle door mij bezocht, doch vanwege de slechtheid der wegen en het natte en ongunstige voorjaarsweder heb ik mijn bezoek der dorpsscholen tot een zestal moeten bepalen.
Gorinchem; deze stad bezit eene Plaatselijke Schoolcommissie, bestaande uit zeer bekwame, ijverige mannen. Deze, geholpen door den genoemden laatstvorigen schoolopziener, hebben gezorgd, dat in de behoefte aan onderwijs voor de verschillende klassen der maatschappij gezorgd is. Ik vond er eene stadsarmenschool van ruim 600 kinderen, in een groot en wel ingerigt lokaal, waar wel op wat beteren toon kon gelezen worden, doch verder behoorlijk geleerd wordt hetgeen voor kinderen der geringe volksklasse noodig is. Voorts eene uitmuntende stadstusschenschool in een nieuw en fraai lokaal, waar zeer goed werd gelezen, de taalkunde grondig beoefend, goed gerekend, zacht en zuiver gezongen, doch middelmatig geschreven. Er waren ruim 160 kinderen.Een stads- en eene bijzondere Nederduitsche en Fransche school, de eerste voor 160, de laatste, welke verreweg de beste was, met 125 kinderen. En eene uitmuntende stadsnederduitsche Fransche dag- en kost school voor meisjes, waar sedert twee jaren aan het hoofd staat eene voormalige hulponderwijzeres der Rijkslagere school te Maastricht, juffr. Kattenbusch. Er waren ruim 30 dagscholieren en nog slechts een enkele in de kost. Er is sedert aan deze school eene Rijksbeurs voor de opleiding tot schoolhouderes verbonden. Deze school kan tot model voor de meisjesscholen dienen. De woning is groot, het schoollokaal ruim en luchtig en van de noodige schoolmeubelen voorzien. Het onderwijs is geheel klassikaal. De leerwijze is die van Prinsen, getal-en vormleer mede begrepen. juffr. Kattenbusch geeft in alles, zelfs in het rekenen en schrijven, als ook in de natuurlijke historie, zelve onderrigt. Er heerschte orde. De vorderingen waren reeds aanmerkelijk.
Leerdam; hier zijn slechts twee stadsscholen, de eene voor jongens, de andere voor meisjes. Die voor jongens heeft twee groote vertrekken. Het eene, hetwelk het grootste is, bevat omtrent 140 leerlingen van allerlei standen, arme, geringe en fatsoenlijke. Een ondermeester onderwijst er het Nederduitsch en hetgeen verder tot de lagere school behoort. Ik had veel aan te merken op den gebrekkigen leestoon, het weinig beoefenen van de taalkunde, en van het nieuwe maten- en gewigtenstelsel. Het andere vertrek had 54 leerlingen, waarvan 35 in de kost. Een zeer bekwaam ondermeester voldeed mij ten volle in zijn Fransch, Engelsch en Hoogduitsch onderwijs, veel beter dan de hoofdonderwijzer J. Voormolen. ls kostschool is op deze inrigting niet veel te roemen. De meeste discipelen slapen twee aan twee, waarover ik niet kon nalaten mijne afkeuring te kennen te geven. De school voor meisjes wordt gehouden in een bekrompen vertrek. De schoolhouderes, G. M. Kroon, geniet fl 100,- voor huishuur en heeft van de stad geen andere voordeelen. Zij was ongesteld bij mijne komst, hield echter om mijnentwege school. Ik kon opmerken uit de vorderingen der leerlingen dat het onderwijs zeer voldoende was. Er waren slechts 22 discipelen, waarvan 4 in de kost. Het ware te wenschen, dat de schoolopziener, als burgemeester van Leerdam, aan deze waardige dame eene toelage uit de stadskas bezorgde, als ook, dat hij van de jongensschool twee scholen maakte, zoodat de eigenlijke lagere school eene afzonderlijken hoofdonderwijzer kreeg, waaraan hier wezenlijk behoefte is.
Nieuwpoort; deze vesting heeft slechts eene school. Zij wordt gehouden in een nieuw, groot, wel ingerigt lokaal, van al het noodige wel voorzien. Het geheele onderwijs beantwoordde aan het lokaal ten aanzien van leerwijze, zijnde geheel die van Prinsen. Alles beviel mij, het lezen, het taalkundig onderrigt, het rekenen, de behandeling der vaderlandsche en ook der Bijbelsche geschiedenis, welke laatste hier opzettelijk kan behandeld worden omdat de bevolking geheel en alleen uit Protestanten bestaat. Voorts het schrijven en het welluidend zingen. Der leerlingen verstand werd bij dit alles oordeelkundig ontwikkeld. Ik telde 89 leerlingen.
Vianen; hier zijn vier scholen: eene stadsnederduitsche school in een goed lokaal, doch waar de onderwijzer B. Muyzert vanwege zijne doofheid ongeschikt is voor zijne betrekking. Het ware te wenschen dat hij met eenig pensioen en op eene uitkeering van wege zijnen opvolger konde worden ontslagen. De nieuwe burgemeester van Eck scheen er toe genegen. Men zou hem ook het kostersambt kunnen laten behouden; eene stadsmeisjesschool, van W, F. van Steenbergen, die niet meer is dan een matressenschool; en een meisjesschool van jufvrouw Bullot, in alle opzigten aanbevelingswaardig. Voorts een instituut, bijzonder ingerigt ter opleiding voor de Militaire Academie. Er zijn bijna 60 kweekelingen, voor het grootste gedeelte in de kost, welke door den bekwamen wiskunstenaar, den hoofdonderwijzer Stuart, krachtig voor het examen dier Academie worden voorbereid. Niet alleen de wiskunde derhalve, maar ook de hedendaagsche talen, de geschiedenis, de aardrijkskunde, worden en door hem en zijne bekwame medehelpers opzettelijk behandeld. Het gebouw is kortelings aanmerkelijk vergroot.
De door mij bezochte dorpsscholen zijn die van Ameide; een dag- en kostschool met een goed lokaal, doch zeer bekrompen woning voor het houden van kostdiscipelen. Hier was het onderwijs in alles dat van Prinsen. Er werd ook Fransch en wiskunde vrij goed onderwezen, doch er was gebrek aan de noodige stilte onder de 180 leerlingen. Acht zijn er in de kost.
Asperen een veel te bekrompen lokaal voor het 150-tal leerlingen, doch in welks plaats een nieuw stond gebouwd te worden; ook is er door een bekwaam leerling van Prinsen diens leerwijze behoorlijk ingevoerd.
Langerak; hier was alles gebrekkig, het vierkant lokaal, de tafels, de leeswijze met de oude spelmethode. Het schrift was matig, het rekenen van weinig beteekenis het zingen een slingerend psalmgezang.
Leerbroek; ook hier is het lokaal gebrekkig en vierkant, doch op het onderwijs had ik weinig aanmerkingen. Het gezang was zuiver, doch al weder schreeuwend. De aardrijkskunde werd op eene vreemde wijze geleerd. De kinderen antwoordden op de vragen in koor en dus waren het van buiten geleerde lesjes.
Oosterwijk; deze school wordt gehouden in de consistoriekamer der kerk. Bij gebrek aan een genoegzaam getal tafels zitten de kleinen op bankjes, waar zij zich dus zelve niet kunnen oefenenen. Er is hier geen stel maten en gewigten voorhanden.Het onderwijs is gebrekkig. Met spellen wordt aangevangen. Het lezen is eentoonig. Het zingen almede schreeuwend. Het schrift alleen was er vrij goed.