Verslag van hoofdinspecteur H. Wijnbeek betreffende de scholen in Zuid-Holland in 1838

2.1. TWEEDE SCHOOLDISTRICT, eerste gedeelte, Leijden, Leijderdorp, Kaukerk, Oudshoorn, Woubrugge, Rijnzaterwoude, Ter Aar, Alphen, Hazerswoude, Voorschoten. tweede gedeelte, Wassenaar, Valkenburg, Katwijk, Katwijk aan Zee, Rijnsburg, Oegstgeest, Warmond, Sassenheim, Lisse, Hillegom, Voorhout, Noordwijkerhout, Noordwijk-binnen, Noordwijk aan Zee.

Schoolopziener: Abr. Bluss de jonge te Leijden, secretaris der Provinciale Commissie van Onderwijs 8). De schoolopziener onderscheidt zich door voorbeeldeloozen ijver. Aan die ijver is de gunstige staat van het schoolwezen in zijn ressoort te danken, zoowel in de stad Leijden, waar hij de geest van de Plaatselijke Schoolcommissie is, als in de meeste der 18 gemeente-scholen en vier kostscholen. Verbazend is de moeite, die hij zich geeft om de onderwijzers voor te lichten, in 't bijzonder bij de werkzaamheden der onderwijzers gezelschappen, die zelve door hem bestuurd worden.

Leijden; deze stad munt uit door twee voortreffelijke armenscholen, gehouden in wel ingerigte en ruime lokalen, bezocht door nagenoeg 1900 leerlingen. Voorts door eene niet minder voortreffelijke tusschenschool, gewoonlijk Centenschool genoemd, omdat voor elken schooltijd door ieder kind een cent schoolgeld voor onderwijs, boekjes, leitjes, papier, enz. wordt betaald. Zij bevat bijna 600 kinderen. Die school wordt gehouden in twee goede en groote lokalen. Orde, zindelijkheid, geregelde gang van het onderwijs vormen in die scholen de jeugd op eene allezins doelmatige wijze tot haren toekomstigen stand in de maatschappij. Liefelijk en zuiver is onder anderen het twee- en driestemmig gezang der behoeftige en minvermogende leerlingen. De assistenten der genoemde scholen ontvangen ook van de hoofdonderwijzers onderrigt in de vakken van het lager schoolwezen, doch niet zoo volledig als te 's-Gravenhage. Voorts worden de ondermeesters van dezelve scholen wekelijks door een of meerdere hoofdonderwijzers theoretisch en praktisch geoefend in de zangkunst. In de vier weeshuizen wordt bovendien voor het onderwijs der aldaar inwonende kinderen vrij goed gezorgd. Het zijn bijzondere scholen der 1 ste klasse.

Voor de fatsoenlijke klasse is hier eene stadsfransche dag-en kostschool hebbende tot hoofdonderwijzer J. H. Nieuwveen, van den eersten rang. Het woonhuis en schoollokaal zijn fraai. Het onderwijs in Fransch, Engelsch, Hoogduitsch, geschiedenis, aardrijksbeschrijving, wiskunde is zeer voldoende, doch de orde laat wel wat te wenschen over. Vandaar dat de kostschool niet zeer in bloei is. De overige scholen zijn bijzondere der 2de klasse als drie Nederduitsch-Fransche voor jongens, vijf Nederduitsche voor jongens en meisjes, en vijf Nederduitsch-Fransche voor meisjes alleen. Onder dezelve munten uit de Nederduitsch- Fransche voor jongens van P. Vis, en die voor meisjes van jufvrouw C. H. C. Roland. De overige scholen zijn onder de middelmatige te rekenen.

Voorts bestaat hier eene bijzondere inrigting van middelbaar onderwijs van J. J. de Gelder, zoon van den hoogleeraar de Gelder. Oude en nieuwe talen met de verdere vakken van een beschaafde opvoeding worden gepast onderwezen aan een 16-tal jongelieden, waaronder eenige in de kost, ter voorbereiding voor het Academisch onderwijs. Het is mij echter voorgekomen, dat het onderwijs der oude talen, wat de gronden betreft, niet kan halen bij dat der Latijnsche scholen. Men haast zich te zeer om tot het lezen der schrijvers over te gaan. Vele en moeijelijke worden er behandeld in plaats van zich bij weinige te bepalen en dus te beter in het sap en merg derzelven in te dringen.

Scholen ten plattenlande.

De gemeentescholen van dit ressort liggen in een halven cirkel ten oosten en noorden van de stad Leijden. Eenige konden door mij niet bezocht worden, vanwege de doorweekte kleigrond in het natte voorjaar. Ik heb mij tot een 9-tal, mitsgaders de 4 kostscholen bepaald. Het zijn de volgende scholen, die van Leijderdorp, met een klein en bijna vierkant lokaal, gebrekkige schoolmeubelen, en gemis van zindelijkheid. Het onderwijs was anders vrij voldoende, uitgenomen dat van het gezang;

Kaukerk; met een groot, doch wederom bijna vierkant lokaal, doch alwaar ik het onderwijs zeer voldoende vond; Oudshoorn, waar het lokaal, hetwelk veel te klein was, stond vergroot te worden en waar de ijverige onderwijzer zeer bruikbare menschen voor den boerenstand vormde. Het gezang werd bestuurd door een kabinetsorgel. 't Was slechts eenstemmig, doch zeer zuiver. Woubrugge; alwaar in een particulier huis school werd gehouden, terwijl het oude schoolgebouw afgebroken werd om een grooter in deszelfs plaats te zetten. Het onderwijs kwam mij voor te hoog te gaan voor den boerenstand. Ook onderscheidde zich de onderwijzer door geen geringe mate van pedanterie. Rijnzaterwoude; uitmuntend was hier het onderwijs in allen opzigte, maar het lokaal daarentegen oud, vierkant, laag van verdieping en duister.

Ter Aar; hier waren en het nieuwe lokaal met de meubelen, en het onderwijs, door een gewezen kweekeling van Prinsen gegeven, alleszins doelmatig;

Alphen; het lokaal is groot en het onderwijs zeer goed. Er bestaan hier twee dag- en kostscholen, eene voor jongens en eene voor meisjes. De eerste, onlangs geopend door den zoon van den dorpsonderwijzer, Vermeulen telde 4 kostdiscipelen en 10 dagscholieren. Behalve de hedendaagsche worden hier ook de oude talen onderwezen. Deze laatste zooals het mij voorkwam, minder doelmatig dan de eerste. In die voor meisjes van Jufvrouw van der Noorda telde ik 7 pensionaires en 19 externes. Het onderwijs was klassikaal, hetgeen zelden het geval is in meisjesscholen. en regt grondig. De schoolhouderesse is veel geschikter dan men op het eerste gezigt zoude vermoeden. Haar voorkomen is stug, doch als men haar ziet onderwijzen, krijgt men gunstiger gedachte van haar.

Hazerswoude; hier zijn twee scholen, de dorpsschool en een kostschool aan den Rijn, tegenover Koudekerk, in het voormalig Verbeterhuis. De onderwijzer der dorpsschool, Bouwman, houdt ook kostdiscipelen. Ik trof er 10 aan. Aan dezen geeft hij ook onderwijs in 't Fransch. Over 't algemeen vond ik zijn onderrigt te hoog voor boerenkinderen. In eene stad zoude hij beter passen. De kostschool onder Hazerswoude aan den Rijn bestaat sedert kort. De onderwijzer heet Bouwmeester. De woning en het schoollokaal zijn zeer goed ingerigt. Er waren 7 leerlingen in de kost en eenige in de halve kost. Het onderwijs in de hedendaagsche talen en verdere beschaafde kundigheden liet weinig te wenschen over. Hij scheen voornemens te zijn zijn onderwijs ook tot de oude talen te willen uitstrekken door middel van eenen hulponderwijzer.

Voorschoten; op den vierkanten vorm van het lokaal, ook op het onderwijs is van den bejaarden meester, had ik vrij wat aan te merken. Het zingen vooral was gebrekkig en valsch. Beter was ik voldaan over de voor een paar jaren opgerigten kostschool voor oude en nieuwe talen van den bekwamen, doch zwakken, Kapteijn. 13 was vooralsnog het getal zijner leerlingen, allen in de kost. Doch zoo zijne gezondheid hem niet te hinderlijk is, kan het niet missen of deze school zal in bloei toenemen, te meer daar de huisselijke inrigting, onder de leiding zijner gezonde en werkzame huisvrouw, in den besten staat scheen te zijn. Bij de onderwijzers van dit schoolressort bespeurde ik over 't algemeen veel blijken van verstandsoefening, in 't bijzonder met betrekking tot de vakken, welke de bestanddeelen van het onderwijs uitmaken, zonder de grenzen van hetzelve te verre te overschrijden. Van de schoollokalen zijn er vele of vernieuwd, of vergroot, doch op den vorm van sommige dier lokalen en op het invallen van liet daglicht, valt nog al wat aan te merken.

TWEEDE SCHOOLDISTRICT; tweede gedeelte,

Schoolopziener M. Siegenbeek 9) hoogleraar te Leijden;.19 gemeentescholen, benevens 4 kostscholen, ten westen en noorden van Leijden gelegen, behoorden tot dit schooldistrict. Zij zijn alle door mij bezocht. Ten westen ligt Wassenaar, met twee scholen, de dorps- en eene Fransche kostschool. Tevoren waren dorps-en kostschool vereenigd onder den tegenwoordigen dorpsonderwijzer Fr. van der Veen. Sedert ruim drie jaren zijn zij afgescheiden en wordt de kostschool gehouden door den vorigen ondermeester der gecombineerde school, H.van Nerum. Gedurende de vereeniging was de kostschool in bloei. Sedert de scheiding is zij vervallen. Ik vond er niet meer dan 14 leerlingen. De onderwijzer is bekwaam, maar geniet niet dat onbepaald vertrouwen, hetwelk de dorpsonderwijzer aan zijn edelen inborst te danken had. Bij de scheiding heeft de dorpsschool gewonnen, daar van der Veen er zich thans onverdeeld aan kan wijden. Het onderwijs is er dan ook, zoo als het behoort in eene landgemeente. Op het lokaal is niet anders aan te merken, dan dat het niet ruim genoeg is.

Van Wassenaar noordwaarts ligt Valkenburg. De school, in een bovenzaal gehouden, is wel goed, doch te klein. De onderwijzer is een eenvoudig man, die nog de spelmethode, doch verkort, volgt, maar door zijn zachten inborst gelukkig werkt op den leerlust der kinderen. Hij leert hen natuurlijk lezen. Daartoe laat hij twee klassen in hetzelfde boek lezen. De hoogste klasse leest voor. De lagere leest na. De uitkomst is zeer goed. Hier, zoowel als in de meeste scholen van dit ressort, wordt af zonderlijk betaald voor het onderwijs in het schrijven en voor dat in rekenen. Het gevolg daarvan is, dat sommige ouders hunne kinderen niet laten schrijven en rekenen. Het Plaatselijk Toeverzigt heb ik hierover onderhouden en hoop niet tevergeefs. Van daar kwam ik te Katwijk. De dorpsschool te Katwijk aan den Rijn heeft een goed lokaal. Het onderwijs is er middelmatig. De onderwijzer H. Huibregts volgt de spelmethode en zulks, zooals hij voorgaf, om aan de ouders genoegen te geven. Men leest er eentoonig en op de verstandsontwikkeling valt niet te roemen.

Voorts bezocht ik de school te Katwijk aan Zee. Schoollokaal en meubelen zijn minder goed dan te Katwijk aan den Rijn. Maar het onderwijs is er in alle opzigten veel beter en geheel berekend voor een visschersdorp. Er werd onder anderen de aardrijkskunde onderwezen, uitgaande van het dorp en niet verder zich uitstrekkende dan de kinderen noodig hebben te weten. Hier is het, waar de Commies Idsinga zijn kinderen niet wil ter school doen gaan, aan wien het op zijn verzoek vergund is, hen in de school te Katwijk aan den Rijn te doen opnemen. 10). Te Katwijk aan Zee is ook eene zeer goede kleine-kinderschool, met een geschikten onderwijzer. Voor het onderwijs der armenkinderen verschaft de gemeentekas fl 160,-.

In het dicht bij Katwijk aan den Rijn gelegen Rijnsburg was ik verrukt over het nieuwe, nette en wel ingerigte lokaal en de schoolmeubelen, doch geenszins over het onderwijs, hetwelk op den ouderwetschen voet was ingerigt en geen gelukkige uitkomsten opleverde. De leestoon onder anderen, waarnaar de graad der verstandsontwikkeling bij het onderwijs kan worden afgemeten, was jammerlijk.

Meer reden van tevredenheid had ik in het wel ouderwetsche, maar nogtans vruchtbare onderwijs in de school te Oegstgeest. Nog meer was ik zulks te Warmond, niet omdat ik kan goedkeuren dat de meester, om de ouders te believen, de spelmethode volgt, maar omdat hij veel werk maakt van de ontwikkeling der geestvermogens en van de zedelijke vorming der kinderen. Het lokaal is schier vierkant.

Het meest van alle de scholen van dit district voldeed mij die te Sassenheim. Het is waar, de alsmede vierkante vorm van het lokaal is min geschikt voor het klassikaal onderrigt. Ook ontbreekt er een stel nieuwe maten en gewigten. Maar het onderwijs liet niets te wenschen over. De wel aangewende klankmethode, de goede leestoon, het taalkundig onderrigt, gegrond op de redekundige vol-zin-ontleding, het aardrijks-en geschiedkundig onderrigt van ons vaderland, het uit het hoofd rekenen, het schrift, het gezang, dat alles gaf mij stof van tevredenheid. Er werd ook goed onderrigt in de Fransche, Engelsche en Hoogduitsche talen gegeven, alles door den bekwamen onderwijzer B. Koning.

Te Lisse was de school vacant. Een ondermeester uit Leijden nam dezelve waar. Het lokaal is zeer groot en in twee zalen gesplitst, die door wegschuivende deuren met elkander gemeenschap hebben.

Te Hillegom is het lokaal op dezelfde wijze als te Lisse gesplitst. De bejaarde onderwijzer G.Richter is nog vol vuur. Ondersteund door een zeer bekwamen ondermeester zorgt hij dat zijn school onder de zeer goede kan gerekend worden. Men leest hier op zeer goeden toon en beoefent de taalgronden zeer voldoende. Vooral munt hier uit het fraai schrijven.

Voorhout werd vervolgens door mij bezocht. Het lokaal is klein, vierkant, doch netjes en het onderwijs voldoende. De onderwijzer is sedert naar elders beroepen.

Het afgelegen en daardoor weinig bezochte Noordwijkerhout mogt ik niet onbezocht laten. Het schoollokaal is vrij goed, doch het onderwijs gebrekkig en er is geen hoop op verbetering bij den bejaarden onderwijzer. Er werd op jammerlijken toon gelezen, zonder op rustteekens te letten. Voorts werd er wat werktuigelijk gerekend, tamelijk geschreven en langdradig gezongen. De onderwijzer scheen eenvoudig, braaf, doch met zijn tijd niet te zijn meegegaan. Thans schoten mij nog over de dorpen Noordwijk-binnen en Noordwijk aan Zee.

Noordwijk-binnen heeft vele jaren een beroemde kostschool voor jongens en eene voor meisjes gehad. Zij zijn niet meer in wezen. Doch er bestaan er thans twee, die ook verdienen genoemd te worden. De kostschool voor jongens van J. E. Trautman is geheel ingerigt ter opleiding voor den koophandel. En voor deze opleiding wordt hier niets gespaard. De Fransche, Engelsche en Hoogduitsche talen worden er door Fransche, Engelsche en Hoogduitsche meesters onderwezen. Allen met betrekking op den handel, waarvan de grondkundigheden opzettelijk worden behandeld, terwijl geschiedenis, aardrijkskunde, wiskunde en hetgeen verder tot eene beschaafde opvoeding behoort, geenszins oppervlakkig worden behandeld. De schrijfkunst wordt er allerkeurigst beoefend. Er waren ruim 24 kostdiscipelen en eenige dagscholieren.

De kostschool voor meisjes van de jufvrouwen Fontein is eenig in hare soort. De meisjes worden er opgeleid tot goede huismoeders. Zij leeren er de kookkunst, en alles wat tot het huishouden behoort, zoowel als het Fransch, Engelsch, de geschiedenis en aardrijkskunde. Het kost- en leergeld is er matig (f 400,-). De school wordt bezocht door meisjes uit den deftigen burgerstand. Men bepaalt zich tot een 14-tal. Mij blijft nog over te gewagen van twee lagere scholen te Noordwijk-binnen en eene te Noordwijk aan Zee. De eene, de dorpsschool te Noordwijk-binnen, wordt gehouden in een groot, doch somber lokaal, in twee vertrekken afgescheiden. Het onderwijs laat nog iets te wenschen over. De andere is insgelijks te Noordwijk-binnen. Het is eene kinderschool, gehouden door een onderwijzer, die voor deze taak zeer goed berekend schijnt.

De school te Noordwijk aan Zee verdient bezocht te worden om de goede inrigting van het lokaal, de geschiktheid van den onderwijzer, en de vruchten van zijn onderwijs in het lezen op goeden toon, het schrijven, het uit het hoofd rekenen, waarbij de verstandsontwikkeling der kinderen in 't oog valt.

In dit schoolressort heerscht nog in vele scholen eene ouderwetsche leerwijze voor het lezen. Het schijnt, dat de schoolopziener niet zeer gezet is om daarin verbetering te brengen. waar de onderwijzer dezelve niet voorstaat. Al de schoollokalen in zijn ressort zijn vergroot of vernieuwd. Doch op den vorm van de meeste derzelve is mede veel aan te merken.