EERSTE DISTRICT, EERSTE AFDEELING van de provincie Overijsel bezocht door Wijnbeek in 1833

Tot deze Eerste afdeling behooren de scholen van Zwolle, benevens zeven gemeentescholen, waarvan Wijnbeek Westenholte bezocht. En van de Tweede Afdeling: Kampen, Mastenbroek.

ZWOLLE
In Zwolle bevinden zich twee scholen voor kleine kinderen tusschen twee en zeven jaar oud. Het zijn modellen voor alle kinderscholen. De eene, bestemd voor behoeftigen, bestaat eenige jaren in het gebouw der armen-inrigting en bevat ruim 200 kindertjes. De andere, vóór omtrent twee jaren opgerigt voor den burgerstand telt bijna 120 kinderties. Het is de Heer ter Pelkwijk 4), lid van het college van Gedeputeerde Staten, aan wiens voorbeeldig ijverige en verstandige bemoeijingen de voortreffelijke inrigting dier scholen te danken is. In elk van beide zijn onderwijs en opvoeding aan drie bekwame onderwijzeressen en de verzorging, welke die wichtjes behoëven. aan twee of drie dienstmeiden toevertrouwd. De kinderen leeren er al aanstonds ordelijk gaan, loopen, praten, spelen. Ten dienste van dit laatste is er allerlei speelgoed voor handen: poppen, hobbelpaard, schommel, enz. De kinderschool der armeninrigting wordt gehouden in een wel ingerigte zaal, waarnaast eene groote speelplaats. Het lokaal der burgerkinderschool, een voormalig kerkgebouw, is luchtig, vrolijk, en buiten gewoon ruim, zoodat het tot leer- en speelzaal beide dienen kan. Elk der lokalen is voorzien van eene menigte gepaste voorwerpen voor het aanschouwelijk en klassikaal onderwijs, die door den Heer ter Pelkwijk òf uitgevonden òf verbeterd zijn. Dat aanschouwelijke en klassikale wordt uitgestrekt zelfs tot het leeren onderscheiden van allerlei kruidenierswaren op het eerste gezicht: zijnde van derzelven de monsters voorhanden in eene groote doos, afgedeeld in zoo vele loketten als men verschillende waren wil leeren kennen, en die dus elk met ééne dier waren gevuld zijn.
Geheel aanschouwelijk wordt ook het rekenen onderwezen, hetwelk wordt aangevangen met het tellen door houten kuben naar de getalleer van Pestalozzi 5), voortgezet met de vier hoofdregels door middel van houten stroken op welker wit geverwden grond dikke zwarte punten staan, die op eenen grooten afstand zigtbaar zijn. Iedere strook is in tien deelen afgedeeld, waarvan elk in den eenen strook één punt bevat, in den volgenden strook twee punten, en zoo voorts tot tien punten toe. Door derzelver geregeld opklimmend gebruik worden de hoofdregels der rekenkunde onwrikbaar vast in het geheugen geprent.
Bij het leezen leeren wordt de leerwijze van Prinsen 6) aangewend en een goede leestoon in acht genomen. Het zingen vangt bij de kleintjes dadelijk na hunne aankomst aan, versjes van van Alphen 7), en andere, in dien eenvoudige kindertoon vervaardigd, en op kunsteloos, maar aangenaam maatgezang gebragt, worden door hen gezamenlijk op eene liefelijke wijze gezongen. Zij leeren zulks als van zelf, op het hooren zingen van anderen. Ook met het schrijven wordt in deze scholen aanvang gemaakt, doch alleen op eene lei met een griffel, vastgemaakt in eene penneschacht. Voorts worden de kleinen hier gewend aan zindelijkheid, orde, gehoorzaamheid en andere kinderdeugden.
Mogten kinderscholen naar het model der Zwolsche ingerigt, ten behoeve vooral der geringe volksklasse, in alle steden, de groote in 't bijzonder, worden daargesteld, waar thans de kindertjes dier klasse, terwijl de ouders hunnen dagelijkschen arbeid verrigten, veelal aan zichzelven of aan de zorg van andere, reeds bedorven, of althans havelooze broertjes of zusjes zijn overgelaten, en zoo allerlei verkeerdheden verkrijgen! Welke heilzame gevolgen zou zulks niet opleveren voor de orde, ondergeschiktheid en arbeidzaamheid dier volksklasse!
Van de kinderschool der armen-inrigting gaan de leerlingetjes op hun zevende jaar over tot de dagschool van hetzelfde weldadigë gesticht en vandaar al spoedig tot de avondschool, zoodra zij namelijk leeren arbeiden, hetgeen alles in een en hetzelfde gebouw geschiedt. De meisjes leeren er eerst breijen, vervolgens spinnen, en de oudere, wanneer zij braaf oppassen, leeren er naaijen, in al hetwelk door vrouwen onderrigt wordt gegeven. De jongens werden tevoren bezig gehouden met het vervaardigen van matten, hetgeen echter geen voordeel opleverde. Thans vervaardigen zij handschoenen voor het leger.

In de dagschool der armen-inrigting wordt het onderwijs aangeknoopt aan dat der kinderschool, en in de avondschool wordt hetzelve in denzelfden geest voortgezet, waarbij nooit uit het oog wordt verloren de stand der maatschappij tot welken de leerlingen behooren. Zoo leeren zij b.v. er wel duidelijk, doch niet fraai schrijven, meer practisch dan theoretisch rekenen, doch worden zij met het nieuwe metriek stelsel 8) grondig bekend gemaakt. Zoo wordt ook met hen geene aardrijkskunde dan die der provincie, geene geschiedenis dan de Bijbelsche, behandeld. De behandeling dezer laatste is zoodanig, dat, ofschoon de kinderen van Roomschen evenzeer als van Protestanten, daaraan deelnemen, tot hiertoe noch de burgemeester 9) die R.C. is, noch zelfs de R.C. geestelijkheid eenige bedenking daartegen gemaakt heeft. Gaarne echter hadde ik ook de Vaderlandsche geschiedenis, al ware het slechts in eenige hoofdtrekken, behandeld gezien. Misschien gebeurt zulks ingevolge mijne aanmerking deswege gemaakt. De zangkunst, welke tot eene aangename verpoozing van het onderwijs verstrekt, eene zachte gemoedsstemming bevordert en het volksgezang helpt verbeteren, wordt er theoretisch zoo wel als practisch onderwezen en zulks met gewenscht gevolg.

Voor het onderwijs der verdere armenkinderen, als ook voor dat der minvermogenden, bestaat er eene stadsschool, bezocht door wel 450 leerlingen, alwaar zooals in de overige lagere scholen van Zwolle, mede de Bijbelsche geschiedenis, door den invloed van den Heer ter Pelkwijk, en in diens geest, wordt behandeld. Het overige onderwijs draagt geene in 't oog loopende blijken van dien invloed. Het was echter voldoende, zoo ook het schoolgebouw, ofschoon het meerdere uitgebreidheid behoefde.
Voorts is in Zwolle, voor het onderwijs der kinderen van den burgerstand, genoegzaam gelegenheid, zoo in eene school van het Departement der Maatschappij tot Nut van 't Algemeen 10), bezet met ruim 300 leerlingen, in een bekrompen, doch anders geschikt lokaal, als in zeven Nederduitsche en eene Fransche, alle bijzondere scholen der tweede klasse 11), van vrij goede lokalen voorzien, en waar het onderwijs over 't algemeen, evenals in de Departementsschool, mij vrij doeltreffend voorkwam.
Op alle de genoemde scholen heeft men de schrijfwijze van Keppenne bij de reeds gevorderden in de schrijfkunst aangevangen, doch kon men over de gepastheid derzelver nog geen bepaald oordeel vellen.
Een der onderwijzers van die bijzondere scholen der tweede klasse houdt buiten de gewone schooluren eenmaal 's weeks school in de wiskunde voor een 20-tal leerlingen der departementsschool en de hoofdonderwijzer dezer inrigting houdt, insgelijks eenmaal Is weeks, een onderhoudings- en herhalingsschool voor een 30-tal zijner vorige leerlingen. Die acht bijzondere scholen der tweede klasse tellen nagenoeg 1200 discipelen.

Onder de lagere scholen te Zwolle behoort verder eene openbare Fransche meisjesschool van ruim 50 kweekelingen, in een stedelijk gebouw, hetwelk wel geschikt is voor de dagschool, doch niet voor een kostschool. Maar de schoolhouderesse, ofschoon voor het onderwijs van 't Fransch en de kundigheden, die fatsoenlijke meisjes niet ontberen kunnen, genoegzaam berekend, schijnt zulks minder te zijn voor de betrekking van opvoedster, voornamelijk ter oorzake van hare verregaande ligtgeraaktheid en scherpen toon. Het Stedelijk Bestuur was uit dien hoofde dezen zomer er op bedacht eene tweede Fransche meisjesschool op te rigten.
Eindelijk is Zwolle sedert twee jaren in bezit van eene uitmuntende stads dag- en kostschool, bevattende ruim 50 leerlingen, waaronder 16 in de geheele kost. De inrigting, zoo der woning als der drie schoolzalen voor de drie schoolklassen, het onderwijs van den hoofdonderwijzer Cnopius en van zijne twee hulponderwijzers, in de meest gebruikelijke vreemde talen, in beschaafde kundigheden, vooral in de wiskunde, waarvan het onderwijs dienstbaar wordt gemaakt onder anderen aan de voorbereiding voor de militaire of de marineschool 12), dat alles scheen mij voldoende toe. Voor de opvoeding scheen in dit gesticht ook veel zorg gedragen te worden.
Behalve de opgenoemde scholen zijn er te Zwolle nog eenige gebrekkige matressenschooltjes 13), doch die van lieverlede versterven, vanwege de voortreffelijke inrigting der boven beschreven twee Zwolsche kinderscholen.

Voorts heb ik onder de meesters te Zwolle veel ijver bespeurd tot voortgezette beoefening in 't bijzonder van de reken- en wiskunde, waartoe niet alleen de schoolopziener Leen 14) maar ook de Heer ter Pelkwijk hun de behulpzame hand heeft toegereikt. Ook het Stedelijk Bestuur en de Plaatselijke Schoolcommissie nemen het openbare onderwijs zeer ter harte. Het getal schoolgaande kinderen bedraagt te Zwolle meer dan 2600 en alzoo bijna een zesde gedeelte der bevolking, die ongeveer 16.000 zielen bedraagt.

Gemeentescholen

De zeven gemeentescholen der eerste afdeeling van het eerste district worden, in den winter, bezocht door omtrent 480 leerlingen, hetwelk insgelijks bijna een zesde gedeelte uitmaakt van de bevolking, die op ruim 3000 wordt begroot. In den zomer, wanneer sommige kinderen reeds in het land moeten arbeiden, is dit getal veel geringer. ja, gedurende den oogsttijd wordt er in de buurschappen geen school gehouden.
Deze scholen hebben alle vrij goede lokalen; doch de meesterswoning ontbreekt er of is er in gebrekkigen staat. Het onderwijs is er met ééne uitzondering middelmatig.

Op die gelukkige uitzondering mag de school te Westenholte, gelegen tusschen Zwolle en Kampen, zich beroemen. De onderwijzer, H. Schrijver, van middelbare jaren, paart met een geluk kigen aanleg veel oefening. Onder de leiding van den schoolopziener heeft hij zich met den geest der leerwijze, die ter Pelkwijk te Zwolle in de scholen der armen-inrigting heeft ingevoerd, door drongen. Zijn onderwijs is juist berekend voor landslieden, dus wordt er goed gelezen en uit het hoofd gespeld, doch zonder veel taalkunde; dus wordt er vlug uit het hoofd gerekend en met het nieuwe maten- en gewigtenstelsel gemeenzaam gewerkt; de aardrijkskundige kennis slechts tot even buiten de gewesten der provincie uitgestrekt en de Bijbelsche geschiedenis meer opzettelijk behandeld en hoofdzakelijk aangewend tot verbetering van hart en zeden.
Ook hier hinderde het mij echter, het onderwijs in de Vaderlandsche geschiedenis te missen, waarover ik mijne verwondering aan den schoolopziener heb te kennen gegeven. Zoo ik vertrouw, niet tevergeefs. De verdienstelijke onderwijzer moet zich met een sober inkomen van omtrent fl 300,- 's jaars en eene bekrompen woning behelpen.

EERSTE DISTRICT, TWEEDE AFDEELING.van de provincie Overijjsel bezocht door Wijnbeek in 1833

Dit ressort bevat de scholen van Kampen en deszelfs buitengronds gebied, mitsgaders elf gemeentescholen.

KAMPEN
Voor de kleine kinderen zijn hier een tiental bijzondere matressenschooltjes, bezocht door nagenoeg 200 kinderen. Derzelver schoolvertrekken en geheele inrigting doen de behoefte gevoelen aan kinderscholen gelijk die van Zwolle. Het gemis derzelve is te wijten noch aan den schoolopziener van Ingen, die met middelmatige kunde veel ijver paart, noch aan de wel zamengestelde plaatselijke schoolcommissie. Maar het Stedelijk Bestuur schijnt geen buitengewoon groot belang in het lager onderwijs te stellen. Hetzelve heeft, weliswaar, groote opofferingen gedaan voor het stadsopvoedingsgesticht van den Heer J. van Wijk Roelandszoon, maar het is alsof het vermeent nu op deszelfs lauweren te mogen rusten.
Alle de scholen te Kampen zijn openbare inrigtingen, dat is, zij zijn alle gevestigd in stedelijke gebouwen, terwijl de onderwijzers stedelijke jaarwedden genieten. Maar die gebouwen laten meest alle veel te wenschen over. Er is vooreerst eene armenschool, waar ook burgerkinderen worden toegelaten. Het bevat nagenoeg 500 leerlingen, doch in een lokaal dat, hoezeer wel ingerigt, voor dat aanzienlijk getal te eng is. Voorts zijn er twee Nederduitsche burgerscholen; de eene voor een 200-tal kinderen in een zeer hoog en ruim lokaal, doch al waar op het geringste geluid een zoo sterke weerklank gehoord wordt, dat de onderwijzers zich niet kunnen doen verstaan. Het is te verhelpen door een middelschot.
In de andere school zitten ruim 100 kinderen samengepakt in een naauw, donker en bedompt vertrek, waar geene geschikte gelegenheid voor het ruimte vereischend klassikaal onderwijs is.
Even buiten de poort, te Brunnepe, is eene derde stadsburgerschool voor ruim 70 leerlingen, welker lokaal bij dezelfde gebreken nog die voegt van zoo verouderd te zijn, dat er gevaar is, dat de zolder op het hoofd van meester en kinderen instort.
Bij afwezen van den burgemeester heb ik de beide wethouders over dien staat der gezegde schoolvertrekken onderhouden, doch geen lust bij hen kunnen opwekken om iets ter verbetering aan te wenden.
Sedert mijn vertrek heeft de schoolopziener schriftelijk zijn beklag bij den Gouverneur 15) ingeleverd over dezen jammerlijken staat, met dat gevolg, dat den Heer ter Pelkwijk, als lid van Gedeputeerde Staten, is opgedragen geworden om dien staat in persoon te gaan opnemen.

Te Kampereiland is eene school mede van ruim 70 kinderen, waarvan het lokaal vrij goed is.
Het onderwijs is in de genoemde scholen goed, doch in verschillende mate; over het algemeen is de leestoon natuurlijk, het schrift vrij goed, alsmede het zingen, hetwelk ook theoretisch onderwezen wordt, in 't bijzonder in de twee eerstgenoemde scholen. Onder de oefeningen in taal en stijl behoort het maken van opstellen over een zelfgekozen onderwerp, mits daarin zeker opgegeven getal woorden voorkomt.
Het rekenen, vooral het onderwijs in het nieuwe stelsel van maten en gewigten, van welke in alle scholen een volledig stel voorhanden is, laat weinig te wenschen over. In de aardrijkskunde en Vaderlandsche geschiedenis wordt ook gepast onderwijs gegeven.
In het lokaal waarin, zooals hier boven is gezegd, de weerklank het onderwijs zeer belemmert, wordt school gehouden door den kundigsten en beschaafdsten der onderwijzers, inet name Kooiman. Zijne leerlingen zijn van den meer fatsoenlijken stand. Bij het gewone onderwijs der lagere scholen, zooals het lezen, de taalregels, het schrijven, rekenen, zingen, de Vaderlandsche geschiedenis, de aardrijkskunde, voegt hij dat der algemeene geschiedenis, ja zelfs van de natuurkunde en der natuurlijke historie, alles ingerigt naar de vatbaarheid van kinderen.
Er is ook eene Fransche dagschool voor meisjes. Ik trof er een 30tal leerlingen aan. Het eenige goede was er het onderwijs in Fransch; al het overige was gebrekkig. ja, zelfs werd er de voor huisvrouwen onmisbare rekenkunde niet onderwezen.

Het opvoedingsgesticht, van hetwelk hierboven melding is gemaakt, is gevestigd in eene fraaije woning, welke aan de stad is gelegateerd, en, nadat de Heer van Wijk van Hattem naar Kampen was beroepen, naar diens genoegen aanmerkelijk is vergroot door aanvoeging van een nieuw, langwerpig gebouw, afgedeeld in drie achtereenvolgende schoolzalen, welke door groote wegschuivende glazen deuren van elkander zijn afgescheiden, in dier voege, dat men, schoon die deuren gesloten zijn, alle die zalen en wat daar in om gaat, met een oogopslag overzien kan. Dezelve zijn ruim, luchtig en van de vereischte schoolmeubelen voorzien.
De hoofdonderwijzer, die zelf een gedeelte van het onderwijs voor zijne rekening heeft genomen, heeft zijnen zoon, die den eersten rang als schoolonderwijzer 16) en den graad van Doctor in de letteren bezit, aan zich toegevoegd, zoo voor het onderwijs der wiskunde voor de hoogste klassen als voor dat der oude talen, tot welk laatste alleen de kostdiscipelen worden toegelaten, ten einde geene afbreuk aan de stedelijke Latijnsche school te doen. Voorts zijn er een aantal ondermeesters voor de bovenste klassen en een hulponderwijzer voor de meestgevorderde in de Fransche, Engel sche en Hoogduitsche talen, waarin deze, zoo wat de uitspraak als wat de gronden betreft, buitengewoon bedreven is. Het geschied-, aardrijks- en wiskundig onderwijs is er schier zo goed als bij Cnopius te Zwolle en ten aanzien van dat der oude talen, van welker onderwijs een 20-tal kostleerlingen gebruik maken, kan deze inrigting met de goede Latijnsche scholen wedijveren.
Wijders is in dit gesticht aan gelegenheid tot ligchaamsoefeningen geen gebrek; zijnde er op de groote speelplaats een toestel voor gymnastische oefeningen voorhanden, van welke veel gebruik wordt gemaakt. Wat de huishoudelijke inrigting betreft, er heerschen orde en zindelijkheid. De hoofdonderwijzer heeft een vast en openkarakter, geschikt om op het gemoed van jongelingen gunstig te werken en hen tegelijk in teugel te houden. Het getal kostdiscipelen is ruim 70, waarvan er 14 á 16 gewoonlijk bij den zoon inwonen. Dat der dagscholieren zal nagenoeg 60 bedragen.

Het getal schoolgaande kinderen in Kampen en deszelfs grondgebied buiten de stad bedraagt meer dan 1200 op eene bevolking van circa 9.000 zielen, en dus ongeveer een zevende gedeelte.

Gemeentescholen

De 11 gemeentescholen der tweede afdeeling van het l ste schooldistrict tellen 950 scholieren nagenoeg, op 6.000 zielen, dat is tusschen een zesde en een zevende gedeelte. Van die scholen zijn door mij bezocht: Die van Kamperveen, waar alles mij beviel, lokaal, onderwijs en vorderingen; die van Ijsselmuiden, waar het lokaal mede mij zeer voldeed,doch geenszins het onderwijs, hetwelk op eene gebrekkige wijze door een provisioneelen meester wordt gegeven, sedert meer dan een jaar dat de school vacant is, daar aan het gemeentebestuur niet kan ingewilligd worden hunne keuze van den slechtsten onderwijzer uit degenen, die vergelijkend onderzocht zijn; die van Mastenbroek, waar het lokaal vrij goed en een bejaard meester nog met het vuur der jeugd bezig was om zijn onderwijs, hoewel een weinig ouderwetsch, nogtans zoo vruchtbaar mogelijk te maken.