ACHTSTE SCHOOLDISTRICT, van de provincie Noord-Holland bezocht door H. Wijnbeek in 1839.

Schoolopziener:J. Teissedre l'Ange, die ook schoolopziener is van het 1 ste district. Het 8ste district ligt deels ten zuiden, deels ten zuidoosten van Amsterdam. Ten zuiden tusschen den Amstel en het Haarlemmer meer. Ten zuidoosten tusschen den Amstel en de Zuiderzee. Deze laatste is het uitgebreidste. Het bevat de stad Weesp, de plattelandssteden Muijden en Naarden, en 15 gemeentescholen. Het eerste strekt zich slechts over 11 dorpen uit het Zuidoostelijk gedeelte van het 8ste schooldistrict.Weesp, Muijden, Muijderberg, Naarden, ‘s Gravenland, Korthoef, Hilversum, Laren, Blaricum, Huizen, Bussum, Diemen, Oudekerk aan den Amstel, Nes, Uithoorn,

Weesp; dit stadje bezit vier stadsscholen:
1 ste. Een armenschool met 64 kinderen; dit getal zou veel groter zijn, indien het Armbestuur de bedeeling onthield aan de ouders, die hunne schoolpligtige kinderen niet ter school zenden. Het lokaal is op zichzelf goed, doch met verkeerd invallend daglicht. De bejaarde onderwijzer J. van Aalst verrigtte zijne taak voor zijnen leeftijd vrij goed en wilde wel naar raad luisteren. Hij is een groot rekenaar en dus wordt er het rekenen het best beoefend, terwijl al het overige slechts vrij goed kan heeten.
2de. Eene Nederduitsche burgerschool, gehouden in een zeer goed en groot lokaal, bezocht door 120 leerlingen. Het is afgedeeld in tweeën met een glazen deur van communicatie. De beide zalen vor men een winkelhaak. De nog jonge onderwijzer J. E. Richter is een kweekeling van Prinsen en volgt diens gangen van onderwijs geheel en met goed gevolg. In het schrijven munt hij vooral uit. 3de. Eene Fransche dag-en kostschool in een oud huis, vol gebreken, en de kosten niet waardig, welke de noodige herstellingen en verbeteringen zouden vorderen. De schoolzaal is groot genoeg, doch heeft mede den ongeschikten vorm van een winkelhaak. De tafels waren voor een gedeelte dubbeld. Ik vond in deze school 42 leerlingen en daarvan 25 in de kost. De hoofdonderwijzer F. Lagerweij heeft een stroef en somber uitzigt en is langzaam in zijne verrigtingen. Hij scheen nogtans goed te onderwijzen. Zijn onderrigt in Fransch, Engelsch, Hoogduitsch, wiskunde, beviel mij althans wel.
4de. Een meisjesdag-en kostschool, bezocht door 17 dagscholieren en 13 pensionaires. De hoofdonderwijzeresse is mejuffrouw A. C. Perk, dochter van den schrijver van het beroemde boekje over de vaderlandsche geschiedenis 24). Zij is een veertigjarige dame van beschaafde manieren, grondige bedrevenheid in de vakken, die zij onderwijst, en van groote vlugheid voor het onderwijs. Zelden heb ik in eene onderwijzeresse vereenigd gevonden zooveel vastheid van karakter, beleid en zachtzinnigheid. Zij scheen ook van alle leerlingen geacht en bemind en de vorderingen in de regels en uitspraak van Fransch, Engelsch en Hoogduitsch waren buitengewoon. Zoo ook in de geschiedenis en aardrijkskunde. Zij zelve onderwijst de schrijfkunst en is er eene meesteresse in. De schoolzaal was naar behooren. Vrij goed was ook de inrigting als kostschool.

Drie vierde uurs van Weesp ligt het landsstedeke Muijden, met slechts eene school. Een goed, groot lokaal, bezocht door omtrent 120 leerlingen. Aan den ouden, ongeschikten onderwijzer P. Hagenwas even tevoren zijn zoon Klaas Hagen opgevolgd, doch die, vrees ik, het onderwijs tot geen hoogen trap van volkomenheid zal brengen. Daarvoor heeft hij te weinig aanleg en ondervinding.
Vandaar begaf ik mij naar Muijderberg, drie vierde uurs verder oostwaarts gelegen. Een vierkant lokaal met ouderwetsche meubelen, een bejaard, goedhartig onderwijzer van den ouden trant, die een 50-tal leerlingen zoo goed hij kan eenige noodzakelijke kundigheden mededeelde. Ziedaar de staat van het onderwijs in dit dorp.

Naarden; anderhalf uur zuidoostwaarts voortreizende kwam ik in de vesting Naarden. Aldaar, gelijk te Muijden, is slechts eene school, doch van beter gehalte. Men stelle zich voor een zeer goed lokaal, afgedeeld in twee zalen, die met elkander gemeenschap hebben door eene wegschuivende deur met glazen, doch te klein, daar het getal leerlingen ongeveer 300 bedraagt, uit welken hoofde het lokaal stond vergroot te worden. Aan het hoofd der school een fikschen onderwijzer, C. C. Dingemans, in de kracht van het leven, buitengewoon vlug, misschien wat al te levendig. Op zijn onderwijs viel dan ook wel iets aan te merken. Hij volgt de klankmethode slechts gedeeltelijk en zulks bleek van nadeelig gevolg op den leestoon tot in de hoogste klasse. Van de taalkunde werd weinig werk gemaakt althans in de dagschool. Alleenlijk werd er de getalleer behandeld in de laagste klasse. Er werd niet veel meer geleerd dan lezen, schrijven en rekenen. Maar in de avondschool werd het onderwijs hooger opgevoerd, werd logisch en taalkundig ontleed, Fransch, Engelsch, geschiedenis, aardrijkskunde en wiskunde zeer grondig onderwezen.

Tot hiertoe had ik het schooldistrict alleen bezocht. Verder werd ik begeleid door den schoolopziener en zoo bezochten wij zamen, van Weesp uitgaande, zuidoostwaarts de volgende gemeenten:
's-Gravenland, het groot lokaal had een voornaam gebrek: een galm, die het spreken en het verstaan zeer moeijlijk maakte. De hoogte van de gewelfde zoldering en de planken vloer schenen er de oorzaken van te zijn. Eenige aanzienlijken van deze gemeente brengen jaarlijks eene som bijeen voor het onderwijs van kinderen 'van minvermogende, niet bedeelde ouders, ten getale van 73. Deze maken met de overige leerlingen een getal van 165 uit. De onderwijzer J. van Varik is bekwaam. De leerlingen lazen op aangenamen toon en zegden versjes op van buiten op denzelfden toon. Zij schreven goed, werden een weinig geoefend in taalkunde en volzinnen-ontleding, ook in de aardrijkskunde, doch dit laatste te algemeen, te ver afdwalend. Het gezang werd niet beoefend om des onderwijzers zwakke borst.
Korthoef; de dorpsschool is tevens kostschool. De hoofdonder wijzer J. Dolman was van huis om de kostdiscipelen, wier getal 16 bedraagt, na eene vacantie terug te halen. De dagscholieren waren 43 in getal. Deze zag ik onderwijzen door een ondermeester, den Zoon van den bekwamen onderwijzer en schrijver P. J. Baudet. Zijn onderwijs was over 't algemeen vrij goed. Ik vernam dat er, behalve Fransch, ook Hoogduitsch en wiskunde onderwezen wordt. De kostdiscipelen moeten zich hier een weinig behelpen door de bekrompenheid der woning. Eenige slapen in bedsteden, ja, sommige twee tezamen. Maar het leer- en kostgeld bedraagt ook slechts fl 200,- >s jaars.

Hilversum. deze gemeente heeft drie scholen, de gewone dorps~ school, eene Fransche dag- en kostschool voor jongens en eene Fransche dagschool voor meisjes. De dorpsschool heeft een zeer goed en groot lokaal met ruim 200 kinderen, doch eenen bejaarden en buitendien niet zeer geschikten onderwijzer. D. de Liefde. Hij bepaalt zijn onderwijs tot de laagste klasse en daar leerde hij zangerig lezen. Er is een vrij goede, doch met zijne geleerdheid pralende ondermeester.
De kostschool voor jongens was eerst sedert kort geopend. Er waren 14 leerlingen, waarvan 2 in de kost. Het schoolvertrek is klein, doch een belendende kamer werd tot schoollokaal ingerigt. De onderwijzer is W. van Loon, tevoren ondermeester op de kostschool te Voorburg, ervaren in het Fransch, Hoogduitsch, Engelsch, wiskunde, enz. Hij schijnt hier wel opgang te zullen maken, te meer daar de inrigting als kostschool doelmatig is.

Met Januarij dezes jaars is hier eene meisjesschool opgerigt door mejuffrouw A. W. Tigge, bekwaam en zachtaardig. Het lokaal is klein, de tafels dubbeld. Er waren nog slechts 9 kleine meisjes. Het onderwijs in 't Nederduitsch, de rekenkunde, het ontleden, de vaderlandsche geschiedenis naar Perk, de aardrijkskunde van Europa, was goed aangevangen. Met het Fransch, waarvan zij eene goede uitspraak had, zou zij begin maken. Zij legt zich ook toe op het houden van kostdiscipelen.
In de gemeente Hilversum van 5000 zielen, waaronder veel armenkinderen, is behoefte aan eene goede, kleine-kinderschool. In eene bijeenkomst met den schoolopziener, het Plaatselijk Toevoorzigt en den burgemeester en mij is in overweging genomen om zoodanige school op te rigten en heb ik aangestipt hoedanig die school behoorde ingerigt te worden. Onder anderen kwam men overeen om, vermits de ingezetenen grootendeels R.C. zijn. aan het hoofd dier school een R.C. meisje te plaatsen.

Van Hilversum begaven wij ons op reis in eene noordelijke rigting en kwamen alzoo te Laren, Blaricum, Huizen en Bussum,
Te Laren, was de onderwijzer, J. Lokman eenige maanden geleden opgevolgd aan eenen man, die uithoofde van overgegevenheid aan den drank ontzet is geworden. Ik kon nog niet beslissend over zijn onderwijs oordeelen. Men las op vrij goeden toon. Het gelezene werd tamelijk goed uitgelegd. Ook was het taalkundig onderrigt aangevangen. Zoo ook het aardrijkskundige, uitgaande van de woonplaats. Het schrift was slechts matig. Het lokaal is groot, doch zooals de meeste scholen in Noord-Holland, met een gewelf, en dus met een galm als er gesproken wordt. Sommige schoolmeubelen ontbraken er. De maten voor drooge waren waren incompleet. Er ontbrak een el. Landkaarten waren er ook niet. Er gaan hier nagenoeg 200 kinderen school, waaronder 35 fabrijkskinderen, voor welke van half een tot twee uren afzonderlijk school wordt gehouden.
Blaricum; hier is een ellendig schoollokaaltje. Er is naauwelijks ruimte voor 40 kinderen, terwijl er het dubbeld getal schoolpligtige kinderen is. Tafels en banken zijn ook in slechten staat. De burgemeester, bejaard en welgezind, heeft mij te kennen gegeven dat er plan is om eene school voor 100 kinderen te bouwen op een grond, die hij mij heeft aangewezen, doch nog moest aangekocht worden. De gemeente zal negotieeren en hoopt op toelage van het Rijk en de Provincie. De onderwijzer J. Doets is oud en bemoeit zich weinig met het onderwijs. Doch hij heeft een vrij bekwamen ondermeester. Met het nieuwe schoollokaal zal er een nieuwe onderwijzer moeten komen.

Huizen, een visschersdorp bij de Zuiderzee gelegen; heeft een vierkant schoolgebouw, al wederom gewelfd en met een galm. Zoo men door een middenschot (liefst met een glazen deur) het lokaal in tweeën deelde, dan zou ieder deel de behoorlijke langwerpige gedaante bekomen en de galm zou verminderen. De onderwijzer J. van Maanen is eigenzinnig en doof voor de teregtwijzingen van den schoolopziener, ofschoon hij ze zeer behoeft. Ik heb hem dezelve ook niet onthouden en hij heeft beloofd ze ter harte te zullen nemen. Doch ik reken daar niet veel op. Volgt hij die teregtwijzing, dan zal er niet meer gelezen worden op een zingende toon; dan zal hij met de aardrijkskunde niet te ver afdwalen, maar alleen leeren wat de leerlingen daarvan noodig hebben te weten. Dan zal hij hen beter bekend maken met de nieuwe maten en gewigten en hen oefenen in het uit het hoofd rekenen. Dan zal hij de kleinen van leitjes voorzien, teneinde zij zich nuttig kunnen bezig houden en dan zal het gewoel en gedruisch van meer dan 200 leerlingen, hetwelk hier allerhinderlijkst is, ophouden. Bussum; hier was het kermis en moest ik mij dus bepalen bij het in oogenschouw nemen van het schoollokaal. Hetzelve kwam mij goed voor, doch het is wederom gewelfd en even daardoor galmt het er, gelijk in de meeste scholen van Noord-Holland. De onderwijzer (een R.C.) klaagde hier over de geringheid van zijn inkomen.

De schoolopziener nam hier afscheid van mij. Hij heeft des zomers zijn verblijf te Eemnes. Ik zette de reis alleen voor in eene noordwestenlijke rigting en kwam alzoo te Diemen. Het lokaal is overvloedig ruim voor de 100 kinderen, doch heeft alweder het algemeen gebrek van gewelfd te zijn en een hollen galm te hebben. Een jong onderwijzer, H. F. Puls, was hier sedert weinige maanden in functie. Hij heeft een gunstig voorkomen, veel kunde, doch weinig geschiktheid voor het onderwijs in eene groote school. Zijn oog kan slechts een klein gedeelte, dat namelijk, waar hij zich bepaald bezig houdt, omvatten. Wat in het overige gedeelte voorvalt merkt hij niet en zoo wordt aldaar gespeeld en gestoeid. Dat dus het onderwijs hier, ofschoon goed op zich zelf, weinig vruchtbaar was, is geenszins te verwonderen.

Van hier stapte ik over naar het andere gedeelte van het 8ste district, zich uitstrekkende van Amsterdam zuidwaarts en zoo kwam ik te Ouderkerk aan den Amstel. Het lokaal en de meubelen vond ik zoo slecht dat ik niet kon afzijn den burgemeester er over te onderhouden, die mij dan ook beloofde met den gemeenteraad de middelen te zullen beramen om in een nieuw schoollokaal te voorzien. Dit gebrekkige van het materiaal is te meer te bejammeren, daar hier een in 1838 aangesteld onderwijzer, J. Roodenburg, benevens zijn ondermeester Weilhuizen, een bekwaam kweekeling van Prinsen, zoo goed het lokaal toeliet, het onderwijs hadden ingerigt. Hier waren 145 kinderen.
Den Amstel noordwaarts volgende kwam ik aan de Nes, waar ik beter tevreden was over het nieuwe, fraaije lokaal hetwelk in de plaats van het in 1834 afgebrande aldaar gezet is, dan over het onderwijs van den bejaarden ongeschikten onderwijzer W. Jansen. Niets beviel er mij dan het gezang, hetwelk zuiver en welluidend was. Er waren 79 kinderen.
Den Amstel verder volgende arriveerde ik te Uithoorn aan den Amstel. Het lokaal was hier almede goed en groot, doch de tafels in een slechten staat. Geen leitjes voor de kleinen, geen maten voor natte waar. De burgemeester heeft beloofd dat in al die gebreken zou voorzien worden. De onderwijzer J. Allan is kundig, doch niet ijverig genoeg. Men beschuldigt hem van zich wel eens aan den drank te buiten te gaan. Ik bemerkte dat hij geen acht sloeg op den leestoon, dat hij weinig werk maakte van verstandsoefening, en de kinderen in het algemeen achterlijk waren.

Zoo heb ik dan hoofdzakelijk medegedeeld hetgeen in leder schooldistrict van Noord-Holland door mij bijzonder is opgemerkt. Ten aanzien van de gebreken der schoollokalen heb ik, na dezelve over de vier eerste schooldistricten te hebben opgegeven, er verder, om niet in gedurige herhalingen van hetzelfde te vervallen, niet dan zeldzaam melding van gemaakt. Want de gebreken zijn schier overal van denzelfden aard; óf bekrompenheid, óf voor het klassikaal onderwijs ongeschikte vorm, óf een galmverwekkend gewelf, óf verkeerd invallend licht, ook met al die gebreken tezamen. Na den afloop van de inspectie heb ik de zomervergadering der Provinciale Commissie bijgewoond en aan dezelve mondelijk, zooals naderhand schriftelijk, mijne aanmerkingen voorgelegd, ook die betreffende de gebreken der lokalen. Hierop is mij geantwoord, dat de plannen voor dezelve lokalen veelal worden vastgesteld zonder dat de schoolopzieners er over geraadpleegd zijn.

Met opzigt tot het onderwijs heb ik niet telkens herhaald of de leerwijze van 's Rijkskweekschool grootendeels of geheel gevolgd wierd, want dan zou ik ook van gedurige herhalingen niet zijn vrij te pleiten. Dit kan ik intusschen verklaren, dat in Noord-Holland meer dan ergens elders die leerwijze in de scholen wordt gevolgd. En dit is geenszins te verwonderen. In hetzelve is de kweekschool gevestigd, en de directeur is er een der districtsschoolopzieners.

Men heeft wel eens geklaagd, dat het schoolonderwijs ten platten lande te hoog wierd opgevoerd. Die klagte moge van een enkele toepassing zijn in Noord-Holland, als algemeene klagte verklare ik dezelve ongegrond. De hoofdvakken van onderwijs zijn lezen, schrijven en rekenen, gelijk in de vorige jaren. Daarbij heeft thans meer verstandsontwikkeling plaats. Het onderwijs in de Bij belsche geschiedenis, ter zedelijke vorming van het hart, heeft het onverstandig van buiten leren en opzeggen van vraagboekjes voor het leerstellige van de Gereformeerde godsdienst vervangen.
Het zal Uwe Excellentie echter zijn gebleken, dat het er verre van af is, dat het onderwijs ten platten lande overal even doeltreffend zij. Van het minste schooldistrict te dezen opzigte opklimmende tot het beste zouden zij in de volgende orde moeten worden gerangschikt: het 5de, 4de, Iste, 6de, 8ste, 2de, 3de, 7de.

Thans zijn al de schoolressorten van het Rijk door mij bezocht. Achter elk der verslagen derzelve is geplaatst eene opgave van de door mij bezochte kostscholen. Die opgave zal derhalve ook hier achter volgen.