EERSTE SCHOOLDISTRICT; eerste afdeling van de provincie Brabant bezocht door H. Wijnbeek 1843.

Schoolopziener Mr. D. Borrier,lid der Arrondissementsregtbank te Eindhoven (Protestant). Tijdens zijne benoeming was hij advocaat te 's Bosch (binnen zijn schoolressort; thans woont hij er buiten). Zijne geschiktheid voor den schoolopzienerspost moet ik betwijfelen.Dat ressort bevat elf landgemeenten, behalve de hoofdplaats der provincie. ‘s Hertogenbosch, Orthen, Empt, St. Michielsgestel, Gemonde, St. Oedenrode, Veghel. Tweede afdeling. J.v. Ghert.Megen, Macharen, Gemert, Lith, Lithoijen, Oss, Oijen, Teefelen, Uden, Volkel, Heesch, Nestelrode, Boekel.

s-Hertogenbosch.

Sedert mijn vorig schoolbezoek, van hetwelk ik in dato 10 december 1835 verslag heb gedaan, is het getal scholen te dezer stede zeer vermeerderd.
Van de bij dat verslag vermelde scholen vond ik nu nog aanwezig de stadsscholen van: A. van Balsen (Prot), een Nederduitsch-fransche school voor jongens en meisjes. Zij is geenszins verminderd in doelmatigheid van onderwijs, doch wel in getal van leerlingen. De meisjes van de Roomsche godsdienst zijn onlangs schier alle overgegaan naar andere scholen, hierna te vermelden.
J.L. van Buel (R.C.), een Nederduitsch-fransche dag- en kostschool voor jongens. Deze onderwijzer, in het bezit van eenigc fortuin geraakt, schijnt in ijver voor het schoolonderwijs te verflaauwen.
G.Siermans (Prot.), eene Nederduitsche school voor jongen! en meisjes. Hij heeft zich van zijn vorig gebrek, gebruik van sterken drank, gebeterd en behoort thans onder de beste schoolonderwijzers dezer stad. Ook deze heeft een aantal meisjes van de R.C. godsdienst onlangs verloren. F. J. Pretat en M. Bomme zijn (R.C.) Nederduitsche scholen voor jongens en meisjes, waar het nog even haveloos uitzag en het onderwijs even onbeduidend is als te voren.
De sterk bezochte stadsarmenschool met Hulskamp (R.C.) als hoofdonderwijzer waar het onderwijs zeer voldoende is gebleven.
Voorts de bijzondere scholen der tweede klasse 11 van Spruitenberg (Prot.) en H. van der Hunk (R.C.), waar het onderwijs vrij goed gebl even is.
De school der Hervormde Diaconie onder Vergeer is steeds in een goeden staat gebleven, terwijl die van het Gereformeerde Weeshuis merkelijk is verbeterd, sedert dat de hoogdravende Frankenhuijzen opgevolgd is door den broeder van genoemden Vergeer.
In de scholen der sedert mijn vorig bezoek aangestelde onderwijzeressen juffrouw C. Baudouin (R.C.) en Juffr. C. Hoffmann (Prot.) is het met het onderwijs vrij wel gesteld.
Tot dus verre de wettige scholen.

De onwettige zijn die van Robben, opgevolgd door H. A. Tielen;
De zeer goede Nederduitsch-fransche school van A. Borman (Prot.) en de allerslechtst ingerigte van J. C. Beitzen (R.C.), welke onderwijzers zonder vergelijkend examen door het Stedelijk Bestuur zijn aangesteld.
Die van de juffrouwen G. Folling en L. van Brussel (R.C.) welke zich geassocieerd hebben. Die van C. Buysink (R.C.).
De onlangs opgerigte R.C. parochiescholen, waarbij op gelijke wijze door dit Bestuur zijn aangesteld de dames M. F. van Son, J. M. C. Mulders, C. M. D. Mulders, M. A. C. H. Vermeulen en A.van Miert. Deze scholen stonden geopend te worden ten behoeve van R.C. minvermogende meisjes.
Voort zijn er verscheidene scholen, in naam voor kleine kinderen, doch waar ook groote kinderen worden toegelaten, zooals die van de juffrouwen Vaes, van Dijk, C. Danse, geb. Clement, G. Stump, Crane, wed. Robijn en zekere Dientje, bijgenaamd van den Rector, alle R.C.
Door al die onwettige scholen zijn de scholen te 's Bosch zeer in quantiteit doch geenszins in qualiteit toegenomen.
Het gehucht Orthen, op een uur afstand ten noorden van s Bosch gelegen, behoort onder deze stad. Den vorigen keer was de onderwijzer F. C. van Lamoen afwezig. Thans trof ik hem wel aan, doch in zwakken staat van gezondheid; zijn zoon hield school. De schrijfkunde alleen wordt hier goed be oefend.Al het overige was in eenen jammerlijken staat. Het was ouderwetsch spellen, onnatuurlijk lezen, men sprak b.v. aldus uit: eenigén, donderénde; en op orde en stilte viel niet te roemen.
Er bestaat te 's Bosch eene Plaatselijke Schoolcommissie, doch die, evenmin als de districts schoolopziener, zich veel met het schoolonderwijs bemoeit.

Gemeentescholen

In de elf landgemeenten van dit schoolressort, hetwelk zich uitstrekt ten noorden, oosten, en voorts ten westen en zuidwesten van 's Bosch heb ik bezocht:

lste. De scholen, den vorigen keer geïnspecteerd-, vooreerst vier scholen, in welke het bij mijn vorig bezoek vacantie was, te Empt, ten noorden en St. Michielsgestel en te Gemonde ten zuiden van 's Bosch (behoorende dit laatste dorp onder de gemeenten Boxtel, St. Michielsgestel, St. Oedenrode en Schijndel, doch staande op den grens van eerstgenoemde gemeente), Schijndel, ten zuidoosten.
Te Empt vond ik een vrij goed lokaal en in S. Bakker een tamelijk goed, doch eigenzinnig onderwijzer, die dwaas genoeg was om de kinderen in werkjes te laten lezen, die verre boven den kring hunner bevatting liggen, en die de onderwijzer hun niet wist uit te leggen. Het onderwijs was voor het overig niet boven het middelmatige.
Te St. Michielsgestel is het lokaal zeer goed, doch zijn tafels en banken in slechten staat en is het onderwys van C. Groot zeer achterlijk. Het lezen is enkel werktuiglijk en voor het onderwijs der armenkinderen wordt niet gezorgd. De burgemeester heeft mij beloofd voor betere schoolmeubelen te zullen zorgen als ook het Armbestuur aan te bevelen om in het schoolonderwijs der arme kinderen te voorzien.
Te Gemonde vond ik het lokaal vrij goed en het onderwijs van P. van Buel zeer goed. Het lezen werd geleerd naar de klankmethode; de leestoon was natuurlijk; rede- en taalkundige ontleding werd een weinig beoefend, voldoende voor den boerenstand. Doch het rekenen uit het hoofd was hier, gelijk schier overal elders in dit schoolressort, eene onbekende zaak.
In het groote, voortreffelijke lokaal te Schijndel, voorzien van al het benoodigde, onderwijst de bejaarde C. J. Kaub naar de in deze streken zelden gevolgde leerwijze van Prinsen 12, met gelukkig gevolg. In deze gemeente is een vrouwenklooster, in hetwelk school gehouden wordt voor behoeftige meisjes, onder opzigt van eene zuster Anna Maris de Bref, op eene wijze, beneden alle beoordeeling.
Ik ontdekte hier ook eenen onwettigen onderwijzer, Duljé genaamd, bezittende den vierden rang, die als militair naar Belgie is gedeserteerd, van daar in Fransche dienst is overgegaan en in Algerië heeft gediend, doch in 1843, gebruik makende van de amnestie, is teruggekeerd, en hier eene Fransche school heeft opgerigt, zoo niet met toestemming, dan toch met oogluiking van het gemeentebestuur, zoo als mij bij een bezoek bij den burgemeester is gebleken. Het onderwijs is er in zeer slechten staat.

Te St. Oedenrode is de dag- en kostschool van J. Claessen nog in den doeltreffenden staat, waarin ik haar bij het vorig bezoek gevonden had. Sedert is eene zijner dochters hier als schoolhouderes toegelaten. n een zeer net schoolvertrek, van het noodige voorzien, gaf zij aan een 14-tal meisjes zeer voldoende taalkundige en wetenschappelijke opleiding.
Ik bezocht ook hier de school in het nonnenklooster te dezer plaatse. De geestelijke zuster M. E. Albers, gaf, met andere zusters als hulponderwijzeressen, in een benaauwd vertrek met vervallen meubelen onderwijs aan omtrent 100 behoeftige meisjes. Het doel is edel, maar de middelen gebrekkig.
Te Veghel meende ik niet meer dan eene school te zullen vinden, die der gemeente. Doch ik vond er nog twee onwettige, de eene voor jongens, de andere voor meisjes. De gemeenteschool te Veghel wordt in een goed, ruim lokaal gehouden, door den ouden, bejaarden L. van Buel, wiens leerwijze zoo oud en versleten is als de man zelf. De onwettige school voor jongens bestaat reeds sinds vijf jaren: te weten van den vorigen Franschen schoolonderwijzer Anselmus Anselms is om zedeloosheid in 1837 de akte van algemeene en gevolgelijk ook die van bijzondere toelating ingetrokken en met toestemming van 't gemeentebestur is J. de Cocq als opvolgeropgetreden,houdendethans voor eigen rekening school in een vrij ongeschikt lokaal. Ik vond er 23 leerlingen en het onderwijs in Nederduitsch, Fransch en aardrijks kunde vrij goed, zoodat de erkenning dier school wel in aanmerking zou verdienen te komen.
Voor de meisjesschool is onlangs te Veghel daargesteld een prachtig Gesticht van Liefdadigheid, welke woorden met vergulde letters in den gevel prijken. Het is bewoond door verscheiden zusters en het onderwijs wordt reeds door dezelve op de doeltreffendste wijze ingerigt en voorzien van al het noodige, ook voor de klankmethode. De pastoor van Mient heeft het bestuur over dit gesticht. Men schijnt er ook eene Fransche kostschool te verlangen; twee der zusters, gevormd in het klooster te Roozendaal, spraken zeer goed Fransch. Tot nu toe wordt er alleen dagschool gehouden voor 200 meisjes, deels behoeftige, deels niet behoeftige, welke naar gelang 25, 50 en 75 cents schoolgeld in de maand betalen.

2de. Voor het eerst zijn in dit schoolressort verder door mij bezocht de scholen der gemeente Rosmalen, zijnde die te Rosmalen zelf, te Hintham en te Kruisstraat, die van Berlicum, Dungen en Middelrode onder de gemeente Berlicum behoorende (doch in welke drie plaatsen geen school werd gehouden uit hoofde van een groot openbaar feest, de inhuldiging van den pastoor van Berlicum tot prelaat), die van Heeswijk, waar almede geen school gehouden werd, en die van Dinther.
Al de genoemde scholen, met uitzondering van die van Dungen hebben goede lokalen. De staat van het onderwijs, uitgenomen te Dinther, heb ik in de genoemde scholen, waar geen vacantie was, zoo tamelijk voor deze provincie gevonden, in 't bijzonder te Kruisstraat. Doch de onderwijzer van laatst genoemde school vond ik zeer ternedergedrukt van wege het geringe zijner inkomsten, bewerende hij, dat vanwege het Departement van Binnenlandsche Zaken de toezegging was gedaan, dat zijne jaarwedde van fl 100.- zou verdubbeld worden, wanneer de school zou verbouwd zijn, en dat, ofschoon reeds lang aan die voorwaarde voldaan is, die verdubbeling toch geen plaats heeft gegrepen.13
De 30 onderwijzers der landgemeenten van dit schooldistrict zijn van de Roomsche godsdienst, uitgezonderd Claessen te St. Oedenrode en Kaub te Schijndel.

EERSTE SCHOOLDISTRICT; tweede afdeeling in de provincie Brabant bezocht door H. Wijnbeek 1843.

Schoolopziener J. van Ghert, kantonregter te OSS 14 (R.C.) ijverig in het schoolbezoeken, doch niet op de hoogte van het verbeterd onderwijs.
Deze tweede afdeeling van het eerste district, ten oosten van de eerste afdeeling gelegen, strekt zich uit over het stadje Megen en 14 landgemeenten. Van de scholen in dezelve heb ik bezocht: lste. Voor de tweede maal die te Megen. Hier is het lokaal en 't onderwijs van P. H. Krielen, denzelfden, die de wis- en aardrijkskunde in de Latijnsche school aldaar zeer doeltreffend onderwijst, in den vorigen goeden staat gebleven.
Te Macharen, onder Megen behoorende, is een nieuw, wel ingerigt schoolgebouw gekomen, doch vond ik er het onderwijs van C. J. F. van Laer achteruitgegaan.
Het vorige, veel te gedrongen schoollokaal te Gemert is vervangen door een ruim gebouw en de hoogbejaarde Dijkhof door P. J. van Berkel, die de klankmethode aanwendt naar het rad van Nieuwold, goed leert lezen, een weinig rede- en taal kundig ontleden, met ons nieuw matenstelsel bekend maakt, en middelmatig leert schrijven, doch geen denkbeeld had vw uit het hoofd rekenen.
Te Lith is alles op den vorigen voet gebleven. De gewezen Udenschen praeceptor J. Schrijvers is kundig, maar vadsig, en stoort zich niet aan de raadgevingen des schoolopzieners, die] hij beneden zich acht in kunde.
Te Lithoijen had ik thans reden van tevredenheid; er werd, op beteren toon gelezen en goed geschreven. Maar dit is geenszins te danken aan den onderwijzer J. Dijkhoff, die zelden in de school is, maar aan zijnen ondermeester J. van Dijk.
In het nieuwe schoolgebouw te Oss, in tweeën afgedeeld ( was nu, in plaats van den vorigen hoogbejaarden J. J. v. Ri ( een man van middelbaren leeftijd, G. J. Verkuijl, van beschaafde de manieren, doch meer geschikt voor de betrekking van gouverneur in eene aanzienlijke familie, dan voor die van dorps schoolmeester. Het eigenlijk lager onderwijs ging hem dan ook niet goed van de hand. Des avonds onderwijst hij zeer goed het Fransch, waarin hij grondig bedreven is. In deze school wordt de zangkunst beoefend, eene zeldzaamheid in Noord Braband. Er werd eenstemmig zeer zuiver gezongen een der gezangen van Prinsen.
Te Oijen vond ik den uitmuntenden W. C. van der Kaaij nog doeltreffender werkzaam in zijn school dan te voren. De tegenzin tegen zijne benoeming, omdat hij in deze schier geheel Roomsche gemeente Protestantsch is, heeft hij ten eene male overwonnen. Met een gepast gebed ving hij de school aan. Met een zuiver gezang liet hij daartoe eindigen. Klankmethode, leestoon, oefening in de rede- en taalkundige ontleding, in het maten- en gewigtenstelsel, schrift, alles wekte mijne goedkeuring en verplaatste mij in verbeelding in een der wel ingerigte scholen der andere provincien. Alleen het rekenen uit het hoofd ontbrak nog, doch zoude worden ingevoerd.

Ook te Teefelen had ik, gelijk tevoren, ofschoon in minder mate, rede van tevredenheid. In beide scholen zijn ook kostdiscipelen voor een geringen prijs.
Te Uden is het bekrompen schoollokaal aanzienlijk vergroot, doch de meubelen zijn in slechten staat gebleven. Den vorigen keer was er vacantie. Thans vond ik er C. Christiaans met zijnen zoon werkzaam en bleek het mij dat het onderwijs in vele opzigten voldoende was, het schrift uitgezonderd.
Hier is nog eene Fransche school van E. van den Bogaert, maar in een staat zoo slecht als men zich kan voorstellen. Er zaten in een morsig vertrek vier jongens aan een versleten tafel, met verscheurde boeken en het onderwijs dat zij er ontvingen, was van geen beduidenis.
Te Uden is een vrouwenklooster, waarin eene non school houdt voor behoeftige meisjes zonder de akte van algemeene toelating als schoolhouderesse verkregen te hebben en die zij ook niet kan verkrijgen omdat zij het klooster niet mag verlaten. Daar zij een verdienstelijk werk verrigt in deze verarmde gemeente, zoude de Provinciale Commissie van Onderwijs kunnen worden gemagtigd om haar door den districtsschoolopziener het examen te laten afnemen, opdat zij, na de akte bekomen te hebben, zonder vergelijkend examen konde -worden toegelaten, als schoolhouderes, mits de magtiging worde gevraagd.
Te Volkel is 't schoollokaal en het onderwijs van L. Aldenhuizen even slecht als tevoren gebleven.

2de. Op den weg van Oss naar Gemert, midden in eene zanderige hei, bezocht ik nog in dit schoolressort voor het eerst een drietal scholen, die te Heesch, Nestelrode en Boekel.
Alle drie hebben goede lokalen, in 't bijzonder te Nestelrode, doch het onderwijs is zeer verschillend. Te Heesch is het, onder L. van der Eezen sober, te Nestelrode onder N. Wolters en te Boekel onder C. van Heeschwijk het beste in dit schoolressort, na dat te Oijen.
In het zesde ressort zijn twee vrouwenkloosters, in welke lager onderwijs wordt gegeven. Het eene te Oss, het andere te Uden, reeds vermeld. Te Oss aan minvermogende meisjes en ook aan verscheidene uit den burgerstand, waarvan een groot aantal er in de kost zijn. Te Uden alleen aan minvermogenden. Het onderwijs te Oss staat nog op lagen trap, hoofdonderwijzeresse te Oss heeft ook geene wettige aanstelling. Te Oss zijn nagenoeg 100, te Uden 60 leerlingen. De 26 onderwijzers van dit schoolressort zijn, met uitzondering van Van der Kaaij te Oijen, belijders der Roomsche godsdienst.