Vijfde schooldistrict in de provincie Groningen bezocht door H.Wijnbeek in 1836

Wijnbeek bezocht in 1836 Winschoten, Eekstra, Finsterwolde, Midwolde, Oosterwolde, Noordbroek, Zuidbroek, Oude Pekel A, Nieuwe Pekel A, Nieuw Scheemda, Veendam, Zuidwende, Wildervank.

Schoolopziener M. J. Adriani 17). Allergunstigst steekt dit district af bij het voorgaande. Allerwege ontwaarde ik de zorgvuldige hand van den schoolopziener. Ik bezocht er, behalve het Instituut van oude en nieuwe talen 18) en de lagere school te Winschoten 13 van de 18 dorpsscholen. En op weinige uitzonderingen na vond ik er de schoollokalen in eenen doelmatigen staat. Zij waren meest allen van genoegzame ruimte voor het aantal leerlingen. Die, welke door een groot getal bezocht werden, waren in twee vertrekken, afgedeeld met glazen deuren tusschen beiden. Een enkel lokaal echter, zooals dat der lagere school te Winschoten, had nog slechts houten deuren. De lokalen hebben de noodige schoolmeubelen, doch zonder overlading; het daglicht valt weliswaar in eenige lokalen verkeerd in, doch dit is hier geen algemeen gebruik. De leerwijze van Nieuwold, waartoe de klankmethode en het verstandsontwikkelend vragen behoort, het oordeelkundig rekenen uit het hoofd, taalkundige en soms ook rekekundige ontleding van woorden en zinnen, beginsels van getalleer, heb ik er op de meeste scholen aangetroffen.
Vermits vele gemeenten in dit district door schippers en andere varenslieden bewoond worden, zoo is aldaar de kennis der aardrijkskunde, der beginselen van de wis-en zeevaartkunde, de eene wezen lijke behoefte bij de opvoeding van jongelingen. De schoolopziener heeft deze omstandigheid steeds voor oogen gehad bij de schoolvervullingen. Ook vond ik de meeste onderwijzers in staat om niet al leen de aardrijks- maar ook de wis- en zeevaartkunde te onderwijzen en tevens bezig met het geven van dat onderwijs.
Winschoten: de lagere of Nederduitsche school alhier verdient met lof vermeld te worden. Daar telde ik niet minder dan 369 leerlingen, verdeeld in drie klassen, welke ieder in eene afzonderlijke zaal, die door eenen houten deur gemeenschap met de andere hadden, waren afgedeeld. In de onderste klasse werd, bij afwisseling, bij het leesonderwijs het rad van Nieuwold en de letterkast van Prinsen gebezigd, doch de zoo doelmatig ingerigte leestafels van dezen ontbraken. Deze tafels zijn zoo regt geschikt om eenen goeden leestoon te doen erlangen, om den klemtoon bij het lezen behoorlijk te doen plaatsen en het is dar ook aan het gemis dier tafels, dat ik het toeschreef, dat de leestoor hier, ja zelfs op de hoogste klassen, veel te wenschen overig liet. Die hoogere klassen schrijf ik het gemis van een gepasten leestoon ook daaraan toe, dat de inhoud der boekjes veelal de vatbaarheid der leerlingen te boven ging. Voor het overige behoorde deze school onder de voornaamste der scholen, welk ik op het oog had, toen ik hierboven met lof gewaagde van de goede scholen in dit district over 't algemeen.

Gemeentescholen
De 13 gemeentescholen, door mij bezocht, zijn de volgende, die te: Eeksta; eene der minst goede van dat district, niet omdat er niet genoeg, maar omdat er niet oordeelkundig onderwezen werd;
Finsterwolde een nieuwe onderwijzer, E. Molema, wiens aanstelling door de tegenwerking van kerkvoogden zeer veel moeite gekost heeft, had, bij mijne komst, zijn onderwijs even aangevangen. Ik kon dus niet naar de vruchten van zijne arbeid de mate zijner geschiktheid beoordeelen. Hij kwam mij echter als een bekwaam onderwijzer voor. Hij had 70 leerlingen bijeen, klassikaal en in goede orde. In deze beide scholen viel het daglicht den leerlingen vlak in 't gezigt. Dit was niet het geval in de twee volgende scholen, als te Midwolde; F. J. Houwens, die onlangs een schoolbijbel heeft uitge geven, plaats ik evenzeer als die te Winschoten onder de bekwaamste onderwijzers van dit district. Hier hoorde ik op eenen eigenaardigen toon lezen, over het gelezene oordeelkundig ondervragen, genoegzaam taalkundig onderrigt bijbrengen; verstandig uit het hoofd rekenen, fraai schrijven, de aardrijkskunde der provincie en de Bijbelsche geschiedenis gepast behandelen en ook welluidend zingen. Er waren thans, vanwege den veldarbeid, ternaauwernood 70 leerlingen. Het dubbeld van dat getal vond ik te Oosterwolde, doch de onderwijzer E. H. Smid staat zeer verre achter den laatstgenoemden Houwens, in allen opzigte, behalve in de zangkunst. De lokalen van beide laatstgenoemde scholen zijn uitmuntend. Groote glazen deuren scheiden elk derzelve in twee vertrekken. Noordbroek; deze aanzienlijke gemeente heeft twee scholen: de Noorder-en de Zuiderschool, op een half uur afstand van elkander gelegen. De Zuiderschool is de grootste. Het lokaal is evenals dat der twee evengenoemde scholen ingerigt. Er waren 90 kinderen. In de Noorderschool waren er 70. Het onderrigt in beide deze scholen vond ik vrij goed. Dat der Zuiderschool zoude beter voldoen, zoo de onderwijzer J. Smid zijnen al te levendigen aard wist te temperen. In de Noorderschool trof ik iets aan, dat ik nog nergens aangetroffen had en voor het klassikaal onderwijs in het schrijven aanbevelingswaardig acht. Er hing tegenover de schrijvers eener klasse een houten lijst, waarin de voorbeelden, die nageschreven moesten worden, een voor een geschoven werden. De letters dier voorbeelden waren drie of vier malen vergroot, zoodat zij op eenen vrij verren afstand konden nageschreven worden. In andere scholen schrijft men dusdanige voorbeelden op het zwarte bord, doch dezelve moeten dan iederen schooltijd worden uitgewischt om voor een ander op te schrijven voorbeeld plaats te maken, hetgeen veel tijd en moeite veroorzaakt, welke hier gespaard werden.
Op bijna gelijke hoogte als de twee laatstgenoemde scholen vond ik er twee te Zuidbroek. De beide scholen liggen bijna een uur van elkander; de eene namelijk in een gedeelte van Zuidbroek, Uiterburen geheeten. Te Uiterburen beviel mij echter alles het beste. Jammer, dat de onderwijzer H. Zuidema vrij hardhoorend was. In de school van het eigenlijke Zuidbroek had het onderrigt van J. M. van Liessert een zweem van geleerdheid en tevens van gemaaktheid, die van min gunstige uitwerking op de vorderingen der leerlingen scheen te zijn. De lokalen der beide scholen waren zeer groot en konde bijna het dubbeld van het getal leerlingen, die ik er aantrof (70 te Uiterburen en 120 te Zuidbroek) bevatten.

De Pekel A is meer dan 3 uren lang. Zij is verdeeld in 2 gemeenten: de Oude en de Nieuwe Pekel A. De openbare school van elk dezer gemeenten werd vroeger onderhouden door de stad Groningen uit de opbrengst der Plaats- en Heemsteegelden tot den jare 1828, toen genoemde stad met koninklijke goedkeuring de gemelde Plaats- en Heemsteegelden aan de beide gemeenten heeft afgestaan, ten einde die gemeenten zelve in het onderhoud van hare openbare scholen zouden voorzien. Het gemeente bestuur van de Nieuwe Pekel A eischt voor zich het grootste gedeelte der opbrengst van die gelden, omdat dezelve meerendeels daar opgebragt worden. Het gemeentebestuur der Oude Pekel A daaren tegen beweert, dat de Nieuwe Pekel A slechts eene latere uitbreiding is van de Oude of de eigenlijke Pekel A en dezelve dus, zoo niet uitsluitend, dan toch voor het grootste deel aanspraak heeft op het genot der meergenoemde plaats- en Heemsteegelden. De burgemeesters der beide gemeenten heb ik trachten tot eene mannelijke schikking te brengen, waartoe Gedeputeerde Staten jaren achtereen vergeefsche pogingen hebben aangewend. Ik heb de eer gehad den uitslag mijner pogingen aan het Ministerie, gedurende mijne rondreize door de provincie Groningen, mede te deelen. Hetzelve heeft toen aan Gedeputeerde Staten opgedragen om langs den door mij aanbevolen weg de zaak tot een goed einde te zoeken te brengen. ezelve heeft aan dien last pogen te voldoen, doch heeft er andermaal het hoofd gestooten en hiervan het Ministerie oriderrigt. Er blijft niet anders over dan dat de zaak door den Koning beslist wordt. Doch alvorens hiertoe eene voordragt te doen, is aan Gedeputeerde Staten de vraag voorgesteld of het niet billijk zoude zijn, dat de jaarlijksche opbrengst der Plaats- en Heemsteegelden gelijkelijk wierden verdeeld tusschen de beide gemeenten.
De openbare school te Oude Pekel A is vacant reeds sedert 1830, doch kan dezelve niet vervuld worden, tenzij de twist, zoo even vermeld, bijgelegd zij. De schoolopziener heeft er het onderwijs opgedragen aan eenen geschikten hulponderwijzer, J. K. de Vriese, wiens onderwijs ik in veel opzigten berekend vond voor de behoeften der ingezetenen. Ruim 260 kinderen waren bijeen in een ruim, uit twee zaten bestaand, lokaal, welke zalen door glazen wegschuivende deuren vaneen waren gescheiden.
Tegen dit ruime en wel ingerigte lokaal stak afzigtelijk af dat eener bijzondere school der 2de klasse, geplaatst in een gedeelte der Oude Pekel A, het middelste verlaat geheeten. Het onderwijs, aan 130 in een naauw vertrek zamen gepakte kinderen gegeven, kwam mij echter vrij voldoende voor. Van de school te Nieuw Scheemda is nog al wat goeds te zeggen, in het bijzonder wat het lokaal betreft, hetwelk ingerigt is evenals dat der openbare school van de Oude Pekel A. Het onderwijs zelve echter stond op een eenigszins lageren trap dan aldaar.

Veendam; hier vooral is het lokaal buitengewoon groot; het aldaar verzameld 148tal leerlingen zoude er, verdubbeld zijnde, behoorlijk plaats vinden. De onderwijzer J. Odding onderscheidde zich door eene bijzondere gemakkelijkheid van leertrant. Zijne leesleerwijze beviel mij echter niet. De eerstbeginnende leerlingen liet hij eerst spellen en wel op de volgende was: woord voor woord spelde hij voor; al de leerlingen spelden hem na; hierbij kwam geen verstandsontwikkeling hoegenaamd te pas. Doch over zijn verder onderrigt, vooral wat de zee vaartkunde betreft, was ik zeer tevreden. Onder Veendam behoort Zuidwende met een zeer gebrekkig schooltje (van 59 kinderen), zoo wat het lokaal, als wat het onderwijs betreft.
Eindelijk bezocht ik ook de school te Wildervank, hetwelk met Veendam verbonden is. Ook aldaar bestond het lokaal uit 2 zaten, door glazen deuren vaneengescheiden. De 115 kinderen werden er onderwezen door J. K. de Vrieze, op eene gepaste wijze. Hier beviel mij vooral het vlug rekenen uit het hoofd, het fraai schrijven en het liefelijk zingen.