EERSTE DISTRICT in de provincie Gelderland bezocht door Wijnbeek in 1842

Schoolopziener Mr. C. P. E. Robidé van der Aa. Behalve de in het verslag van 1841 vermelde scholen van dit district te Arnhem te Wageningen, bevat hetzelve 33 scholen ten platten lande, verspreid over de Veluwezoom, een gedeelte der Neder- en der Middelveluwe. Wijnbeek bezocht:Veluwezoom:Rozendaal, Rheede, Velp, Elkum, Dieren, Spankeren, Renkum, Oosterbeek, Heelsum. Neder-Veluwe: Ede, Bennekom, Lunteren, Scherpenzeel, Barneveld, Voorthuizen. Middel-Veluwe: Apeldoorn, Het Loo, Beekbergen.

VELUWEZOOM

De Veluwezoom strekt zich uit van Arnhem, deels noordwaarts langs den Nieuwen IJssel (of Drususgracht) en verder langs den IJssel tot aan de gemeente Brummen; deels westwaarts langs den Rijn tot aan de grenzen der provincie Utrecht. Noordwaarts van Arnhem gerekend liggen de heerlijkheid Rozendaal met eene lagere school en de gemeente Rheede met vijf gemeente- en twee kostscholen.
Rozendaal; de school wordt door den Heer van Rozendaal bekostigd. Het lokaal was slecht en bekrompen, doch stond vernieuwd te worden. Mogt er ook bij den onderwijzer eene vernieuwing plaats grijpen: zijn onderwijs vond ik beneden het middelmatige.
Gemeente Rheede; langs eene laan van Rozendaal komt men in de gemeente Rheede, bestaande uit de dorpen Velp, Elkom, Dieren en Spankeren. Te Velp vond ik het lokaal der dorpsschool, hetwelk bij' mijn eerste bezoek in 1833 in zeer slechten staat was, vervangen door een groot en smaakvol gebouw, des winters door een verwarmde luchtstroom met goed gevolg verwarmd. Mogt de ijver van den onderwijzer G. Blokhuizen ook zuiver verwarmd worden. Het is een geluk voor de leerlingen, dat de bekwame ondermeester M. Colijn het meeste werk verrigt. Aan dezen is het te danken dat het onderwijs doelmatig mag genoemd worden. In dit dorp zijn de twee bovengenoemde kostscholen gevestigd. De eene, van den Heer C. L. van Woelderen, is in 't bijzonder bestemd ter opleiding voor de Militaire Akademie, en kwam mij in zoo verre voldoende voor. Ik vond er 16 leerlingen. De verwarming des winters heeft hier plaats op dezelfde wijze als in de dorpsschool. De andere kostschool, die tevens dagschool is ook voor meisjes, heeft M. H. Swartsz tot onderwijzer. Niets is hier boven het middelmatige. De leerlingen waren ten getale van 20, waarvan 6 in de kost. Te Rheede heeft het schoollokaal eenen zeer ondoelmatigen vorm. Het is den onderwijzer niet mogelijk eene standplaats te kiezen, vanwaar hij de geheele school overzien kan. Het onderwijs van D. B. van Snoekveld is er vrij goed, doch verre beneden dat der twee volgende scholen, waar hetzelve dan ook tot model zou mogen dienen. De eerste met J. Steenbeek, de laatste met C. J. van Veelen tot onderwijzer.
Te Elkum intusschen heeft het lokaal den ongeschikten vierkanten vorm en is het zeer bekrompen. En te Dieren ontbreekt een ondermeester in de sterk bezochte school. In beide scholen heerschte orde en gepaste verstandsontwikkeling. Het gezang, vooral te Elkum, is overheerlijk.
Te Spankeren is het lokaal voldoende, maar heeft eene min gunstige verandering in het personeel des onderwijzers plaats gehad. De vorige bekwame Cornegoor, die ik er bij mijn eerste bezoek aantrof, en die sedert naar Hummelo verplaatst is, heeft tot opvolger den wel braven en eenvoudigen, doch minder geschikten E. Peters.

Gemeente Renkum,Westwaarts uit van Arnhem ligt de gemeente Renkum met de dorpen Oosterbeek, Heelsum en Renkum. Oosterbeek heeft, behalve de dorpsschool, twee kostscholen voor jongens. Het lokaal der dorpsschool, hetwelk veel te klein was, is onlangs doeltreffend vergroot. Ik vond er den bekwamen L. Merkestein volijverig en gepast werkzaam.
De eene der twee kostscholen, die van H. Roodhuysen, vond ik met een 16tal leerlingen bezet, die er ordelijk, verstandig en zedelijk werden gevormd. In de andere, die van H. C. Peletier, met ruim 20 kinderen, schenen orde en ondergeschiktheid te ontbreken en de vorderingen minder voldoende.
Te Heelsum is èn het schoollokaaltje èn het onderwijs van S. Hamers in een jammerlijken staat.
Te Renkum is dit voor beide wel in beteren staat dan te Heelsum, maar heerscht er desniettemin veel gebrekkigs. Het lokaal is goed, doch de halve tafels zijn tegen elkander geplaatst even als dubbelde, en de kleinen zitten op bankjes zonder lessenaartjes voor hunne boekjes en leitjes. Voorts is er het onderwijs van H. W. van Rennes stroef, hetwelk voor vroomheid wordt gehouden. Van de Bijbelsche Geschiedenis wordt hoofdwerk gemaakt; ook van het psalmgezang, met een ouderwetschen slingerenden galm. Het overige onderwijs is niet meer dan middelmatig.

NEDER-VELUWE
Van Renkum uit eene noordwestelijke rigting nemende, gaat men weldra van de Veluwezoom in de Neder-Veluwe over, en komt men achtereenvolgens in de gemeenten Ede, Scherpenzeel en Barneveld.
Dus allereerst in de gemeente Ede, met de dorpen Bennekom, Ede, Lunteren en Otterlo, van welk laatstgemeld dorp de school niet door mij bezocht is, vermits de sedert om misbruik van sterken drank afgezette onderwijzer toen juist voor zes weken geschorst was.
Te Bennekom is het lokaal goed en het onderwijs vrij voldoende.
Te Ede vond ik in een geschikt lokaal den braven, kundigen, helderdenkenden P. C. Neelmeijer bezig om zijnen leerlingen op eene oordeelkundigen wijze die verstandsontwikkeling, die zedelijke vorming te geven, en die kundigheden bij te brengen, welke hen voor hunnen volgenden stand in de maatschappij noodig zijn. jammer dat in deze streek een overdreven regtzinnig godsdienstige geest heerschende is, gevoed door den predikant Ditman (30, die geen vriend van het verbeterde onderwijs zijnde, hetzelve geenszins aanmoedigt.Het dorp telt 2500 zielen en de scholen niet boven de 160 leerlingen. Vele kinderen van onvermogenden loopen in het wilde, zonder onderwijs.
Ook te Lunteren had ik reden van tevredenheid over het lokaal en het onderwijs van J. C. Romein, doch niet in die mate als te Ede.
Gemeente Scherpenzeel; deze heeft slechts één dorp, dragende denzelfden naam.Het ligt ten westen van Lunteren.Het schoollokaal was in deerlijken toestand, doch er werd een nieuw gebouwd. Dat nieuw gebouw zal, wensch ik, gunstige invloed oefenen op het onderwijs van S. Frederikse. Het heette dat hij Prinsen's leerwijze volgde. Maar die leerwlize werd door hem verminkt.
De gemeente Barneveld breidt zich van Scherpenzeel af ver noordwaarts uit, bevattende de dorpen Barneveld, Voorthuizen en Garderen, van welk laatste de school vanwege tijdsgebrek niet door mij bezocht is.
Te Barneveld is het schoolwezen in goeden staat, zoo in de armenschool van J. W. Goedings, een braven, eenvoudigen onderwijzer, met een vrij goed lokaal, als, en wel voornamelijk, in de Nederduitsche burgerschool van A. Mastenbroek, een echt leerling uit de Kweekschool van Haarlem, die hier de leerwijze dier school geheel in praktijk heeft gebragt en een zeer goed schoollokaal heeft. Alsmede in de kostschool voor oude en nieuwe talen van G. J. Kaptijn, candidaat in de letteren, wiens onderwijs en opvoeding mede allezins voldoende zijn.
Te Voorthuizen was ik tamelijk tevreden beide over het lokaal en het onderwijs van J. van Garn.

MIDDEL-VELUWE
Van Voorthuizen een oostwaartsche rigting nemende, kwam ik op de MiddelVeluwe, en met name in de gemeente Apeldoorn, welker voornaamste dorpen zijn: Apeldoorn, Het Loo en Beekbergen.
Apeldoorn had bij mijn bezoek twee scholen, eene armen-en eene burgerschool; onlangs is er eene meisjesschool, die er tevoren geweest was, hersteld. De armenschool heeft een goed lokaal met een voortreffelijk onderwijzer, J. Bertell, die zijnen voorganger welke ik er tevoren gevonden had, in gedrag, leerwijze en ijver verre overtreft, terwijl de burgerschool mede een goed en groot lokaal heeft, doch waar de onderwijzer W. J. Wegerig, hoewel niet onbekwaam, weinig ijver voor zijne betrekking aan den dag legt.
Het Loo heeft ook twee scholen, eene armenschool - en burgerschool, en eene kostschool voor jongens. In de eerstgenoemde is èn lokaal èn onderwijs gebrekkig en de onderwijzer R. J. Lambregchts eigenzinnig en daardoor onvatbaar voor verbetering. De kostschool, voor een paar jaar in een nieuw, keurig gebouw gevestigd, zoude, vanwege de kunde des onderwijzers M. H. van Doorn, in de hedendaagsche talen, wis-geschied-en aardrijkskunde zeer aanbevelingswaardig zijn, indien hij niet de gepersonifiëerde verwaandheid ware.
Te Beekbergen had ik reden van tevredenheid over het lokaal en het onderwijs van P. ter Bosch.

In de lagere scholen van dit district is de klassikale leerwijze ingevoerd en heeft, zooals hierboven gebleken is, de geestverdoovende spelmethode plaats gemaakt voor de klankmethode. Doch het is er verre van af, dat er het onderwijs overal op gelijke hoogte staat. Uitmuntend is hetzelve te Elkum, Dieren, Oosterbeek, Ede, te Barneveld in de burgerschool en te Apeldoorn in de armenschool. In meerdere of mindere mate is hetzelve goed te Velp, Rheede, Spankeren, Renkum, Bennekom, Lunteren, te Barneveld in de armenschool, te Voorthuizen, te Apeldoorn in de burgerschool en te Beekbergen. Beneden het middelmatige is het te Rozendaal, Heelsum, Scherpenzeel en het Loo.