Verslag wegens eene schoolinspectie in Vriesland, Groningen en Oostvriesland, in 1808; samenvatting uitgebragt in November van dat jaar door .. van Swinderen onder de titel: Getuigenissen aangaande het nut, door Nieuwold en Wester gesticht, ten opzigte van de verbetering van het onderwijs.

Na den verdienstelijken Schoolopziener van Weenen, sedert ook voor de Schoolbelangen, te vroeg gestorven, te Leeuwarden te vergeefs gezocht te hebben, had ik het lang gewenscht genoegen, met den grijzen en door en door ervaren schoolopziener H. Nieuwold, op deszelfs standplaats Warga, in persoon kennis te maken, en weldra om mij te verheugen over den blijkbaar voordeeligen invloed zijner grondige kinderkennis en beproefde onderwijskunde, zoo op den staat der School dezes plaats als op de huisgezinnen, en op het voorkome en de gedragingen der kinderen. Met een geroerd hart zag ik, dat de achtenswaardige grijsgaard, die niet alleen in ons land, maar ook in geheel Europa, onder de eersten behoorde welke op eene grondige verbetering van het eerste Onderwijs bedacht waren. die daarvoor geen tijd, moeite noch kosten spaarde, en met dat al jaren lang het voorwerp van miskenning en minachting was, - nu loon op zijn onverdroten werken en zuur verduren ondervond. Eindelijk had hij het geluk getroffen, een onderwijzer voor zijne school te erlangen van gelijke beginselen en leerwijze in zijnen trant.

De school, nu geleid, deels door een even zachtzinnigen als kundigen onderwijzer, deels door de diepe kinderkennis en vaderlijke zorgen van haren Schoolopziener, muntte dan ook uit in goede leerwijze, doelmatige inrigring, orde, zachtaardigheid, lieftalligheid, leergierigheid en vorderingen der scholieren. Bij elke gedane vraag, ontving ik op eene bescheidene wijze altijd antwoord, en veelal. het gepaste. Een dertig scholieren schreven mij, ieder afzonderlijk, een kleinen, zelf opgestelden brief. Onderling, met den Heer Nieuwold, of met mij, hielden zij zamenspraakjes over de gemeenzaamste onderwerpen in schrift. Op eenen anderen tijd verzamelde mijn waardige gastheer ten zijnen huize eenige kinderen om zich, ten getalle van 10 a 12, van allerlei ouderdom en van allerlei gezindte. Dan was het een ware wellust, den eerbiedwaardigen grijsaard, omringd van deze lieve jeugd, voor het forte piano te zien zitten, en voor haar de kinderlijkste zangen te hooren spelen, terwijl hij er zef met de meest expresieve houding bij zong, en daarin gewoodijk door de kinderen gevolgd werd. Men kon het dezen aanzien, dat het voor hen een vermaak eene uitspanning was, bij den ouden man te wezen. Daar was het inzonderheid, dat hij hun de bruikbaarste zedelijke beginselen en vooral die van goedhartigheid jegens kleinere broertjes en zusjes, en van verdraagzaamheid en liefde jegens zulken, die van andere gezindte waren, op den meest geschikten toon voorhield en door eene minzame scherts te dieper inboezemde. Hier legde bij voornamelijk den grond voor de vruchtbaarste Godsdienstige onderwijzing, die zij bij meerdere jaren van hem stonden te ontvangen. Is het te verwonderen, dat, bij zulk eene opleiding, steeds onder al de kinderen van het Dorp, ook bij hunne gemeenschappelijke spelen, vrolijkheid, levendigheid en luidruchtigheid, maar nimmer krakeel of baldadigheid plaats vond? Aan iedereen , die het bezoekt en- er eenigen tijd vertoeft, moet dit, evenals het mij deed, van zelf in het oog vallen. Kan het bij zulk eene opleiding vreemd voorkomen, wanneer ik verhale, - hetgeen ik de kinderen zelve meermalen hoorde zeggen, dat zij hunne kleine broertjes en zusjes te huis aanvingen, op de eenvoudigste wijze te onderrigten in dien zelfden kinderlijken trant, waarin de brave Nieuwo1d hen voorgaat, en dat het daarbij, op zijne inscherping, hun vaste regel is, nimmer zwart te zien, gelijk bij het noemt, dat is : een donker of gefronst gelaat te vertoonen? Kan het bevreemden, wanneer ik verder verhale, - hetgeen mij in de boerenwoningen door de ouders. zelve verzekerd werd, - dat er thans in geheel het dorp in de huisgezinnen de helft minder krakeel en gekijf was, dan voor tien en meer jaren ? - De geheele opleiding, die het kind op de school en onder het oog van den waardigen Nieuwold erlangt, stemt het tot gepaste vrolijkheid, vergenoegdheid en tevens tot werkzaamheid. Ongemerkt gaat deze zelfde stemming van zelve tot de ouders over, en al de leden van het huisgezin trekken ongevoelig voordeel van de zoo gepaste opkweeking der kinderen, die zelve de opvoeders worden van allen, die om hen zijn, klein en groot

Ziedaar de echte vruchten van eene verbeterde Schoolonderwijzing en Schoolopvoeding. Het is geenszins derzelver doel, om van de kinderen veelweters te vormen of hen, door het aanleren van overtollige kundigheden, buiten hunnen kring te rukken. De verbeterde Schoolinrigting heeft een oogmerk, het hart der kinderen te vormen en te vervullen met al die beginselen, welke hun als mensch en burger in elken stand, waartoe zij behooren, eer kunnen aandoen, en hen stemmen tot een arbeidzaam leven en een vrolijk genot van het geen hun kring hun oplevert. Voor zoo verre dusdanige beschaafdheid onmogelijk is, zonder het bezit van eenige kundigheden, is het bijbrengen van dezelve noodzakelijk ; maar daarbij moet eene gepaste en naar den toekomstigen stand der kinderen wel berekende keuze in acht worden genomen; daarbij moet steeds in het oog worden gehouden , dat het hier meer om bet doeleinde; dan om de kundigheden zelve te doen is, en dus het aanleeren van dezelve altijd op zoodanig eene wijze geschieden, dat er het verstand door ontwikkeld en inzonderheid het hart er door gevormd en zedelijkheid en godsdienstigheid er diep bij worden geprent.
Zoodanig is de algemeene schoolverbetering, welke ik over het algemeen heilzaam en wenschelijk keure; zoodanig het doel, waarhenen mijne wenschen en mijne pogingen strekken, en waaraan ik gaarne ten nutte van mijn vaderland arbeide en steeds arbeiden zou.

Inderdaad, al had het bezoekz hetwelk ik te Warga aflegde, geene andere vrucht gehad, dan dat ik er een wapen te meer verkreeg tegen allen, die de Schoolverbetering, omdat zij haren waren aard en streking niet kennen, nog bij voortduring ongunstig zijn - dan dat ik er eene nieuwe, en krachtige aansporing erlangde, om , wat ook het miskennend, oordeel van velen zij omtrent de bemoeijingen betrekkelijk de lagere Scholen , rustig voort te gaan in het aangevangen spoor, - zoo zoude ik de dagen steeds met dankbaarheid gedenken, waarin ik zulke vruchten inzamelde. Maar zij hebben mij nog meer opgeleverd. Zij hebben mij den man van nabij doen kennen, die, ongekend en ongeacht , met nooit verdroten ijver in stilte aan de eerste verbetering van het Schoolonderwijs heeft gearbeid, die, door het zamenstellen en ten zijnen kosten doen drukken en verspreiden van, voor de kleine jeugd, boven alle meest berekende kinderwerkies, de eerste zaden heeft gestrooid tot die Schoolhervorming ten aanzien van het allereerste onderwijs, welke zich thans voor geheel ons Rijk, tot vreugde van kinderen en ouderen, allengskens verspreidt, en onder zijne ogen alreeds zigtbare vruchten draagt.

2. Over het geheel genomen, is de staat van het Lager Schoolwezen in het Departement Groningen voordeeliger, dan in dat van Vriesland. Meer algemeen, en ik zou bijkans durven zeggen, geheel algemeen is daar, onder allerlei standen, de overtuiging van de nuttigheid der Schoolverbetering, en schier algemeen de ondersteuning, welke dezelve dáár thans geniet. Hiervan zijn ook ligtelijk de redenen op te geven. Eene der voornaamste is gelegen in de reeds zoo vroeg aangevangene Schoolhervorming hier en, daar in dit Departement, inzonderheid door de betere begrippen en Schoolboekjes van den toenmaligen Schoolonderwijzer, nu Schoolopziener Wester. Ook werkte wel de Heer Nieuwo1d in Vriesland aan de verbetering van het eerste School onderwijs; dan deszelfs leerwijze stak bij de gebruikte te zeer af, terwijl die van Wester met noodige verbeteringen zich aan dezelve aansloot. Om die van Nieuwold aan te nemen moest een sprong gedaan worden; ons die van Wester te omhelzen, werd flechts een zachte tred gevorderd. De eerste baarde opzien en verwekte daardoor tegenstand; de laatste sloop ongemerkt in en men zag de vruchten. voor dat men eene nieuwigheid vermoedde. Dit moest dadelijk voor de verbeteringen, welke zij met zich bragt. voorinnemen en de gemoederen algemeener stemmen ten voordeele der volgende meer krachtdadige Schoolhervorming. Daarenboven de trant, door Wester gevolgd. Is juist omdat zij meer van het oude heeft, gemakkelijker, om aan te nemen en meer berekend voor gewone onderwijzers, die slechts volgen en niet zelve nadenken. Daarentegen vordert die van Nieuwold een zelfdenkenden geest, eene bijzondere zachtzinnige geaardheid en eenen waren kinderzin, en naarmate deze zeldzamer worden aangetroffen, is het ook niet te verwonderen, dat Nieuwolds leerwijze eerst later voorstanders en navolgers vond. Ook had Wester in zijn voordeel, dat hij, zelf schoolonderwijzer zijnde, in eigen persoon en op zijne school in werking bragt, hetgeen hij meende verbeetering te zijn, terwijl Nieuwold dit voordeel geheel miste, en aan zijne denkbeelden niet dan door anderen duidelijkheidkon geven; en dit gelukt maar zeldzaam naar behooren, en moest ook in dit geval juist daarom te bezwaarlijker gelukken, daar de denkbeelden van Nieuwold gegrond waren op hetgeen zo zelden, ook onder de onderwijzers wordt aangetroffen: diepe kinderkennis en eene wijsgeerige taalkunde. Ik maak deze vergelijking niet, om de leerwijze van Wester boven die van Nieuwold te verheffen. Ik denk er anders over. Ook komt Wester allengskens de denkwijze van zijnen meer wijsgeerigen medeschoolhervormer Nieuwold nader. Dan moest ik reden geven, waarom Westers pogingen in GROningen beteren grond leiden tot eene algemeene schoolhervorming en vooringenomenheid met dezelve, dan die van Nieuwold in Vriesland, schoon zij gelijktijdig werkten en den verschillende stand van beiden uitgezonderd, onder gelijke omstandigheden.

Voorts bezit het Departement van Groningen in deszelfs commissie van onderwijs, evenzeer als Vriesland, regt werkzame en kundige leden, die een goeden geest voor de schoolbelangen hebben, voor derzelver bevordering tijd en moeite veil hebben, en ook inzoinderheid, door het voortdurend geven van onderwijzing en leiding, of door het oprigten van nuttige schoolonderwijzersgezelschappen, kunde en oefening onder de onderwijzers meer en meer trachten te bevorderen; voornamelijk maakt zich de meergenoemde Wester ook in dit opzigt bij voortduring zeer verdienstelijk. Bij den Heere Land Drost en vele personen van aanzien en invloed vinden hunne pogingen velerlei ondersteuning en aanmoediging. Door alle deze voordeelen geholpen, is het aantal van goed ingerigte scholen, kundige onderwijzers en wel onderleide aankomende meesters, welligt in geen een Departement zoo talrijk, als in, dat van Groningen, en welligt: ook nergens het aantal van zeer goede schoolvertrekken zoo groot, als hier. Voorts bezit het Departement Groningen, hetzij dan door eenen algemeenen maatregel, hetzij door eenen bijzonderen, waartoe van wee den Land-Drost het ontwerp reeds bij Uwe Excellentie is ingekomen, eenmaal in de betere regeling van schoolgelden, als ook in de schoolboeken voorzien zijn, dan zal, onder alle deze gunstige omstandigheden, weldra geheel het schoolwezen in dit Departement eene goede gedaante hebben aangenomen ; voornamelijk zal dan alleen de verbetering van vele schoolvertrekken en de verwisseling van oudere, niet te hervormen onderwijzers tegen jongere en meer onderleide, de eenige algemeene behoefte en wensch blijven. - Dat ook in dit Departement de Algemeene en bijzondere Schoolwetten, wat het uiterlijke betreft, met nauwkeurigheid worden in acht genomen behoeft nauwelijks, na het gezegde, eenige herhaling.