220304 SIB P.N.Panken: een schoolmeester uit de Kempen door Bert Stilma

Voor een aflevering van deze serie ben ik ditmaal afgereisd naar Bergeijk in de Kempen. Aanleiding voor deze keuze was een bezoekje aan het plaatselijk museum Eicha dat gevestigd is binnen de muren van het culturele eentrum 'De Kattendans'. Een tweetal oudheidkundige kamers schetst een beknopt doch helder beeld van de eeuwenoude geschiedenis van deze streek. Resultaten van opgravingen, onder andere verricht door schoolmeester P.V. Panken, bieden de argeloze bezoeker een fraai beeld van deze eeuwenoude geschiedenis. Schoolmeester Panken: wie was deze man naar wie ook een straat is vernoemd in zowel Eersel als in Bergeijk? 

Levensloop

Peter Norbertus Panken wordt als zoon van een schoolmeester in Duizel op 6 september van het jaar 1819 geboren. Hij kiest ook voor het beroep van schoolmeester en wordt in 1840 benoemd tot onderwijzer in het nabij gelegen plaatsje Westerhoven dat even ten oosten van Bergeijk ligt. Zijn voor-ganger Samuel Lamm, stammend uit een twee eeuwen oud onderwijzersgeslacht, was in de gevangenis beland wegens openbare dronkenschap en molestatie van dorpsgenoten. Er moest snel een vervanger komen en in de jonge Panken, telg van een onberispelijke familie, ziet men een waardige opvolger. Panken is echter niet uitsluitend leerkracht. Zo int hij de plaatselijke belasting van het stoomgemaal te Werkhoven, doet hij werkzaamheden als postbode en is hij correspondent van de Eindhovensche Courant. In 1862 komt er om niet geheel duidelijke redenen een abrupt einde aan zijn loopbaan. Hij zou als leerkracht incompetent en lui zijn. Hoogstwaarschijnlijk heeft hij grote problemen met de orde gehad, zo kan men tussen de regels door in zijn ontslagprocedure lezen. Na zijn ontslag gaat Panken niet hij de pakken neerzitten en wordt hij een verdienstelijk archeoloog en paleontoloog. In 1904 sterft hij met achterlating van zeer omvangrijke dagboeknotities.

Dagboeken in zes delen

Gedurende een periode van meer dan zestig jaren heeft Panken 25 cahiers vol geschreven met zijn dagelijkse belevenissen en bezigheden. In totaal heeft hij het nageslacht 2534 bladzijden aan kanttekeningen nagelaten. Deze zijn anderhalve eeuw later, in de periode 1993-1998, in zes banden uitgegeven; banden die door de historicus P. Meurkens van deskundig commentaar zijn voorzien. Zo vraagt hij zich af waarom we uitgerekend in de negentiende eeuw het genre van de autobiografieën zien opduiken in de literatuur. Na het rationalisme van de achttiende eeuw, komt de romantiek in de negentiende eeuw die het accent meer legt op het gevoel in plaats van op het verstand, de ratio. De bekende franse pedagoog J.J. Rousseau wordt niet de uitgave van zijn Bekentenissen uit 1789 niet ten onrechte als de promotor van het genre van de egodocumenten beschouwd. Vallen de dagboeken van Panken ook onder dit genre van egodocumenten? Mijn indruk is van niet. Daarvoor blijft deze geboren en getogen Kempenaar te veel steken in alledaagse observaties en komen we weinig te weten over zijn innerlijke drijfveren. Een levensbeschrijving gelardeerd met talloze curieuze feitjes, zo kan men zijn omvangrijke verslaggeving het beste typeren.

 De Schoolmeester

Om het gedrag van een persoon te kunnen begrijpen is het van groot belang om te weten welke cultuurhistorische bagage deze persoon met zich meedraagt. Een van de belangrijkste zo niet allerbelangrijkste waarde van de uitgave van deze zes handen is dat de vrijgezelle rooms-katholieke ouderwijzer Peter Norbertus gedetailleerde en praktische observaties verschaft. Hij opent -vergeef mij dit zelf verzonnen woord — zijn' levenskoffer' voor ons. Welke bagage uit die koffer is nu nog interessant? Ik begin met de culturele taak van de onderwijsgevenden uit die periode. Zo wordt in zijn dagboeken het beeld van de maatschappelijk-culturele visie op het onderwijzerschap bevestigd. Dal beeld van een onderwijzer die een culturele taak heeft, blijkt bijvoorbeeld uit de onderwerpen die de onderwijzersgenootschappen op hun agenda hadden staan. Onder voorzitterschap van een schoolopziener komen leerkrachten uit de regio bijeen om over allerlei gewichtige zaken van gedachten te wisselen. Panken bezoekt ook regelmatig zo'n gezelschap en wel in het raadhuis van Eersel. Hij registreert nauwkeurig wat daar besproken is. Schoolopziener mr. van Blarkom wijst zijn gehoor bijvoorbeeld op `de verhevene roeping van de onderwijzersstand' en op de taken die op school verricht dienen te worden. Welke taken dat zijn, vermeldt Parken ons helaas niet. Wel dat hij de functie van bibliothecaris toebedeeld krijgt. Leerkrachten dienen belezen figuren te zijn. Zo somt hij een keer de 48 boeken op die hij in de grote vakantie heeft gelezen. Uit zijn dagboekennotities blijkt ook zonneklaar dat er in elk geval een sterke informele band tussen de school en de kerk heeft bestaan. Contacten met pastoors, het oprichten van een (kerk)koor, processieoptochten, al deze facetten van het kerkelijk leven worden in zijn memoires nauwgezet beschreven. Zorgen zijn er over de salariëring. Het in zijn ogen veel te lage salaris houdt Panken erg bezig. Hij kan als kostganger bij mensen in huis maar net rondkomen. Na veel heen en weer geschrijf wordt hem door hel gemeentebestuur een kleine schoolmeesterswoning aangeboden. Een huishoudster van zestig jaar is daarbij inbegrepen, maar een vetpot is het bepaald niet. 

Archeoloog

Doordat er nog geen snelle verbindingen bestonden tussen de diverse plaatsen, werden afstanden in de Kempen veelal met de voet afgelegd. Duizel, Hapert, Eersel, Bergeijk, Westerhoven vielen binnen de actieradius van Panken. Hij heeft wat afgewandeld in zijn leven met als gevolg dat we geen kanttekeningen aantreffen over wat er zich in de wijde wereld daarbuiten zonder e-mail en gsm afspeelt. Na zijn ontslag stort Panken zich geheel op de archeologie en de paleontologie. Zijn vondsten leiden tot een goed contact met het Oudheidkundig Museum in Leiden. De bewoners van Bergelik associëren hun (voormalige) vrijgezelle schoolmeester niet zozeer met een schoolbord, maar veeleer met een spade en een prikstok. In het Eicha museum te Bergeijk zijn deze attributen in de oudheidkundige kamer nog te bewonderen. 

Betekenis

Zoals met vele kwesties het geval is, kan men op twee verschillende manieren reageren op de vraag wat nu de betekenis van de dagboeken van deze schoolmeester uit de Kempen nu is (geweest). Laat ik positief beginnen. Deze memorieboeken geven een fraai inkijkje in de leefwereld van een schoolmeester uit de negentiende eeuw in een agrarisch gebied. Men komt veel te weten over de activiteiten van een schoolheester die zich bepaald niet alleen met het lesgeven bezig hield. Met deze opmerking is gelijk een minpuntje) genoemd. Over de pedagogische aanpak en de didactische werkwijze in school verschaffen zijn dagboeknotities nauwelijks informate. Tot dezelfde conclusie komt Hans de Frankrijker in 1993 ook: onderwijs-historisch gezien zijn de pennenvruchten van onderwijzers uit de negentiende eeuw van beperkte waarde.

Herdenking

Ondanks dit hiaat heeft men in Bergeijk de afgelopen zomer Pankens honderdste sterfdag uitgebreid herdacht. Professor Gerard Rooijakkers heeft op de begraafplaats aldaar een grafrede gehouden en een loden boek — waarin een CD-rom met toespraken — is op zijn 'sarcofaag' bevestigd. Verder is onder de titel De wereld van schoolmeester Panken een gedenkboek verschenen. We eindigen met de openingszin van dit hoek. 'Het was op 7 maart 1854 toen ik nog alleen in mijn schoolvertrek zat en het klokgelui van Eersel hoorde'. De al eerder genoemde auteur Meurkens tekent hierbij droogjes aan dat de stilte van het Brabantselandschap dus zeven kilometer ver reikte! Om stil van te worden anno 2004.

 Literatuur:

 H. de Frankrijker (1993h Boekbespreking in De School Anno 11 (3-4).

P. Meurkens (2004). De wereld van schoolmeester Panken, een portret in het oude Kempenland in de negentiende eeuw Zaltbommel.

P.N. Panken (1993-1996), De dagboeken van P.N. Panken 1819-1904. Memorieboek van een Brabantse schoolmeester. (zes handen), Ingeleid door P. Meurkens. Eindhoven.