170304.  Schoolgeschiedenis in beeld. Enkele sporen van Jan Amos Comenius door Bert Stilma

Als men een willekeurig boek opslaat dat handelt over de geschiedenis van het onderwijs, dan komt men steevast de naam tegen van de veelzijdige auteur, theoloog, filosoof, politicus, cartograaf, pedagoog en onderwijskundige Jan Amos Comenius. In 1592 werd deze Tsjechische Nederlander in Nivnice (Oost-Moravië) geboren; op vrij hoge leeftijd stierf hij in 1670 te Amsterdam en werd in Naarden begraven.

Wie op een fraaie dag in het al even fraaie vestingstadje Naarden wandelt, zal het als argeloze wandelaar niet ontgaan dat Comenius zijn sporen in deze plaats op een niet mis te verstane wijze heeft nagelaten.

We noemen van deze voormalige militaire plaats enkele ‘wapenfeiten’ die aan Comenius herinneren. In de eerste plaats is er het bekende Comeniusmuseum, gevestigd aan de Kloosterstraat 33. Dit museum is gelegen naast het mausoleum van Comenius: nog steeds een waar bedevaartsoord voor talloze reislustige Tsjechen. Het bekende standbeeld van Comenius aan het begin van de vestingwallen is een tweede voorbeeld van devotie. U heeft grote kans aan de voet van het standbeeld bloemenkransen aan te treffen.

Een min of meer toevallige wandeling langs de Keizersgracht in Amsterdam bracht me op een ander spoor van Jan Amos Comenius. Op de voorgevel van huisnummer 123, een werkelijk schitterende grachtenpand, prijkt tussen een aantal gebeeldhouwde hoofden een gevelsteen met de voor mij intrigerende tekst:

ZDE ZIL

J.A. KOMENSKY

1656-1670

Vrij vertaald: Hier leefde Comenius van 1656 tot 1670.

De gevelsteen is geplaatst tussen de bovenkant van het middelste raam van de eerste verdieping en de onderkant van het raam van de tweede verdieping

Het ontwerp van dit grachtenpand is (hoogstwaarschijnlijk) van de bekende bouwmeester en beeldhouwer Hendrick de Keijser, maar nog waarschijnlijker is dat zijn zoon Pieter de Keijser dit pand heeft afgebouwd. Het meest opvallende aan dit grachtenpand zijn de gebeeldhouwde zandstenen koppen waaraan dit monumentale pand de bijnaam van het "Het Huis met de Hoofden" te danken heeft. Die hoofden stellen van links naar rechts voor: Apollo, Ceres, Mars, Pallas Athene, Bacchus en Diana, respectievelijk de goden van de zang, de oogst, de handel, de wetenschap, de drank en van de jacht. Het gebouw bestaat uit een tweetal verdiepingen waarboven een topgevel van twee trappen.

In dit grachtenhuis heeft de bekende familie van der Geer gewoond. Deze uit Luik afkomstige familie heeft via de erts- en ijzerindustrie in Zweden een geweldig handelsimperium weten op te bouwen en waren daardoor in staat dit huis van de eigenaar Nicolas Sohier in 1634 voor een bedrag van 43 mille te kopen.

Als Comenius in het jaar 1656 uit Leszno wordt verdreven (zijn hele woning inclusief zijn omvangrijke bibliotheek en manuscripten gaan in vlammen op), komt hij berooid aan in Amsterdam. Laurens de Geer verleent hem onderdak en stimuleert Comenius om zijn publicitaire arbeid in het niet door perscensuur geplaagde Amsterdam weer op te vatten.

Historici betwijfelen of Comenius al die veertien jaren onafgebroken aan de Keizersgracht heeft gewoond. Zo vermoedt de vermaarde Amsterdamse historica Mevr.Van Eeghen dat Comenius aan de Egelantiersgracht (In de Witte Lam) heeft gewoond. De niet minder deskundige Oosterhuis houdt het echter op een woning aan de Prinsengracht en wel op nr. 415.

Als Comenius in 1670 sterft, dan begraaft zijn buurman, een Waals predikant, die ook in Naarden een kleine gemeente onder zijn hoede heeft, hem niet in zijn woonplaats Amsterdam maar in Naarden. Hoe het ook zij, zeker is dat Comenius in elk geval gedurende enige tijd aan de Keizersgracht op nummer 123 heeft gewoond.

Op de vraag wat nu precies de onderwijskundige opvattingen zijn geweest van Comenius die hem zo bekend hebben gemaakt, hoort het antwoord mijns inziens tenminste twee zaken te bevatten. In de eerste plaats heeft deze Nederlandse Tsjech primair geageerd tegen het onderwijsstelsel van zijn tijd. Comenius bleef echter niet in kritiek steken, maar kwam ook met een duidelijk alternatief. Een alternatief dat hij in meer dan tweehonderd (!) publicaties heeft ontvouwd. In de tweede plaats heeft hij zijn denkbeelden niet als losse gedachten gepropageerd, maar zijn opvattingen in een consistent kader weten onder te brengen. Zijn levensbeschouwelijke en opvoedkundige ideeën heeft hij duidelijk gerelateerd aan zijn onderwijskundige principes. Comenius bleef dus niet in vage denkbeelden steken maar werkte ze uit ijn concrete toepassingen. Een aanpak die onderwijshervormers als Maria Montessori en Peter Petersen eveneens op een succesvolle wijze hebben gehanteerd.

Blijvend binnen het geestesklimaat van de 17e eeuw was Comenius een fervent aanhanger van het realisme, het aanschouwelijk onderwijs. De opkomst en de verdere bloei van de natuurwetenschappen zijn aan deze visie debet geweest. Zo zijn de miscroscoop, de telescoop, de barometer en het slingeruurwerk allemaal uitvindingen van de 17e eeuw. Alles wat men kan zien is interessant. Niet in de laatste plaats voor de schoolboekjes van kinderen geldt de didactische stelregel dat teksten met prenten vergezeld dienen te gaan. Verder is het zaak dat die prenten en die teksten op elkaar zijn afgestemd. Immers kinderen nemen, mede gelet op hun natuurlijke geaardheid, de feiten primair met hun ogen op. De wereld zichtbaar maken, dat was ook de titel van zijn succesvol leerboek: Orbus sensualium pictus (De zichtbare wereld).

Zoals deze illustratie van kinderspelen laat zien gaat dit plaatje met bijbehorende tekst er bij kinderen “natuurlijk” altijd wel in. Tevens kunnen kinderen zelfstandig aan de slag. Niet voor niets is enkele jaren geleden aan het computerproject voor het basisonderwijs de naam van Comenius verbonden. Computers visualiseren: woorden worden aan plaatjes gekoppeld en de kinderen zijn niet als ontvanger maar juist als opdrachtgever actief. Dat COMenius en COMputers een COMfortabele alliteratie vormen is “natuurlijk” mooi meegenomen!

Ook het aanleren van de letters van het alfabet moest op een zo’n ‘natuurlijk’ mogelijke wijze geschieden. Bij de letter G staat een plaatje van een Gans die ‘G..’ roept en bij de letter U staat een Uil afgebeeld die de klank ‘U..’ uitstoot. Van Comenius is bekend dat hij een pleidooi heeft gevoerd voor het invoeren van schoolvakanties. Is dat geen passende reden om eens een vakantiedag te besteden aan een wandeling door Amsterdam en door het vestingstadje Naarden?

 Geraadpleegde literatuur:

I.H. van Eeghen, (1972). Jan Amos Comenius in het Witte Lam op de Egelantiersgracht. Amstelodanum, 58, pp.1-7.

(..). Het Huis met de hoofden. Heemkennis, XIIIe deel, pp. 117-124, Amsterdam s.a.

R.A.B. Oosterhuis, (1929/1930). Waar woonde Comenius te Amsterdam? Paed.Tijdschrift, 22, pp.1-7.

Klaas Pit & Bert Stilma, (1992). Vier eeuwen Comenius (1592-1992), Hilversum.