Periodiek van de Vereniging Vrienden van het Nationaal Onderwijsmuseum

 


 


110105. Schoolgeschiedenis in beeld De Latijnse school te Edam  Bert Stilma

 Wie op een vrije dag zich de moeite getroost om het Noordhollandse dorpje Edam met een bezoek te vereren, zal in elk geval verbaasd zijn over de groots opgezette Sint Nicolaaskerk, een laat‑gotische hallenkerk en tevens een fraaie representant van de zgn. Hollandse Gotiek. Voor deze rubriek is vooral het zuidportaal interessant omdat daar de voormalige librije en de Latijnse school gevestigd waren. De groeven naast de ingang van deze school, die anno 1993 nog duidelijk te zien zijn, zouden door het slijpen van de griffels van de leerlingen ontstaan zijn. Van de voormalige librije, ook wel kerk‑ of kloosterbibliotheek genoemd, is niet alleen de catalogus van het boekenbestand bewaard gebleven, maar tevens een groot aantal van deze boeken.

De oudste, bewaard gebleven mededeling van deze kerk stamt uit 1413, om precies te zijn: een grafelijke bepaling waarin staat dat elke poorter duizend stenen of geld voor de nieuw te bouwen kerk dient af te staan. De oorspronkelijke vorm van de kerk was een kruisvorm waarvan het schip smalle zijbeuken had. AI spoedig werd deze kerk fors in de lengterichting uitgebreid en aan de zuidkant werd de librije en de Latijnse school gebouwd.

In 1572, vier jaar na het uitbreken van de tachtigjarige oorlog, ging deze kerk over in protestantse handen. De eerste predikant Paulus Pieterszoon overleed op 31 augustus 1575. Dat de Latijnse school reeds voor de reformatie bestond, blijkt uit een rekening uit 1561. Aan Jan van der Elburch wordt geld uitbetaald vanwege "reysen ende costen vant school".

Het interieur van deze Latijnse school ademt een sobere sfeer. Langs de wanden staan eiken bankjes met lambrisering. Een smeedijzeren muurkastje en een gemetselde kastruimte voorzien van een eiken deur met dubbele sloten, vormen het decor. Vier renaissance stoeltjes completeren het geheel.

Welke boeken raadpleegden de docenten en de Edamse leerlingen? Naast teksten van buitenlandse auteurs zoals Alcuin, Augustinus en Cicero komen we ook twee Hollanse namen tegen, te weten Rudolf Agricola en Desiderius Erasmus. De naam van Calvijn ontbreekt evenmin, zodat we gevoeglijk mogen aannemen dat het boekenbestand van de librije ook door schenkingen van prostestantse burgers is aangevuld: deze giften betroffen veelal boeken die de nabestaanden van de overledenen aan de plaatselijke kerkbibliotheek schonken. Het hoofdbestanddeel van de bewaardgebleven boeken bestond uiteraard uit nagelaten werken van kloosterlingen die ‑ zoals uit de catalogus blijkt ‑de waarde en het bezit van boeken zeer juist hebben ingezien. De bewaard gebleven boeken bevinden zich thans in de Koninklijke Bibliotheek te 's‑Gravenhage.

Tenslotte een enkel woord over het kerk‑ en schoolgebouw. In tegenstelling tot de Franse, Brabantse of Nederrijnse gotiek, spreken we hierin Edam van de zgn. Hollandse Gotiek. Karakteristiek voor de Hollandse Gotiek zijn de bredere vensters, de houten bekapping (i.v.m. de drassige bodem!), de hallenvorm, het grote oppervlak en niet te vergeten: de bijgebouwtjes. Afhankelijk van de plaats werden in deze bijgebouwen gehuisvest de sacristie, de librije en de Latijnse school: Hollandser kan dit fragmentje onderwijsgeschiedenis in beeld dus niet.

Reeds vanaf de provinciale weg Hoorn‑Amsterdam (N 247) is de kolossale kerk te zien. We adviseren U de auto bij de eerste de beste parkeergelegenheid achter te laten en via de Grote Kerkstraat naar de St. Nicolaas te wandelen. Verdwalen is onmogelijk: zich vergissen in een aantal eeuwen is zeer wel mogelijk.

 Literatuur

College van Kerkvoogden der hervormde gemeente Edam, Boeken uit de Librije van Edam, 's‑Gravenhage 1984.

A. Driessen, Edam vóór de hervorming, Bijdragen voor de geschiedenis van het Bisdom Haarlem, 31,1908, p 127‑190.

M.D. Ozinga, De gothische kerkelijke bouwkunst, Amsterdam 1953.

 

Zakelijke info