Collectie en tentoonstellingen

Van de directeur. Een eerste verkenning bij twee nieuwe aanwinsten. Twee Finse Haneboeken

 Het komt niet vaak voor, maar af en toe krijgen wij in plaats van voorwerpen, een geldbedrag ten geschenke. Kort geleden is dat weer gebeurd. Nu had ik niet direct een wens die vervuld zou kunnen worden, dus zag het er naar uit dat de besteding nog even op zich zou laten wachten. Het toeval besliste echter anders: dezelfde week werden mij twee zeer zeldzame hanenboeken aangeboden. Een kans die ik mij niet liet ontgaan omdat ze zo passen in onze collectie als illustratie van het fenomeen hanenboek.

 Hanenboeken zijn abc-boeken, die voor 1800 veelvuldig in het onderwijs werden gebruikt, maar tot in de twintigste eeuw nog werden (her)uitgegeven. Enkele ervan zijn in het bezit van het schoolmuseum. Zij ontlenen hun naam aan de haan die op het titelblad is weergegeven. Deze boekjes hebben doorgaans een omvang van zestien pagina's. De inhoud bestaat doorgaans uit het alfabet in verschillende lettertypen, gebeden en de twaalf artikelen van het geloof. 

 Onze nieuwe aanwinsten (twee Finse hanenboeken) blijken te zijn gekocht bij een antiquariaat in Helsinki. Eén ervan is uitgegeven in 1848 in Wiipurissa en die plaatsnaam leverde meteen een probleem op omdat geen van onze atlassen deze plaats vermeldt.

Het tweede uit 1852 is uitgeven in Turussa, een naam die overeenkomt met een streek in Finland, maar niet met een plaats. Gelukkig kon een Deense collega voor mij de teksten vertalen.

 Het boekje uit 1848 is het Nieuwe ABC boek onder redactie van de Finse Literatuur Vereniging te Wiipurissa. Het is gedrukt bij J. Sederval en Zoon (Imprimatur: Nils Aejmelaeus). De prijs was maar liefst 5 zilveren kopeken. Wiipurissa blijkt te staan voor Wyborg, dat ligt in een deel van Finland dat nu Russisch grondgebied is.

Het Hanenboekje uit 1852 is gedrukt in Turussa, wat staat voor Turun, het huidige Ahbo. En inderdaad, die plaats vinden we in zuid-west Finland. De drukkerij is die van J.W. Lillja & Zoons. Onder het plaatje met de haan zien we dat het Imprimatur een jaar eerder is verleend in 1851. Hier komen we ook de naam Ahbo tegen.

Wat maakt deze Finse hanenboeken nu zo interessant?

Als we de twee afbeeldingen vergelijken, zien we dat de afbeelding uit het boekje van 1852 beduidend ouder is dan die uit het boekje uit 1848. In het eerste geval hebben we te maken met een wat primitief houtblok, dat door het vele gebruik op diverse plaatsen is gaan barsten, zo niet gebroken is. Op zich is dat niet  uitzonderlijk, het kwam veel vaker voor dat houtblokken zeer lang in gebruik bleven en daadwerkelijk werden gebruikt tot ze echt op waren. Interessant is ook dat beide hanen duidelijk als onderwijzende haan zijn afgebeeld. Hier is het niet de haan die de kinderen wakker kraait en aanspoort om vlijtig te gaan leren, zoals bij de Nederlandse en Duitse hanenboeken het geval is, maar hier is het de haan zelf die onderwijst.

 De afbeelding van de haan uit 1848 past beter bij de tijd van uitgave. In het boekje van 1852 is de haan nog neergezet als archetype, zoals ook gebruikelijk was, terwijl op het exemplaar van 1848 de haan als een biologisch correct dier is afgebeeld. Verder valt op dat links naast de haan een suikerbrood is afgebeeld en rechts een doos met koekjes, een krakeling en een snoer met, waarschijnlijk, gedroogde zuidvruchten. Uit Zweeds onderzoek naar hanenboeken heb ik inmiddels geleerd dat deze zaken, dus het suikerbrood, de koekjes, de krakelingen en de zuidvruchten op vrijwel alle latere Scandinavische hanenboeken voorkomen. Een sympathieke gedachte: leren én belonen - en die stok? - die is alleen maar om aan te wijzen.

Met dank aan Peter Ludvigssen, Kopenhagen voor de vertaling.