140205. Boekbesprekingen

 Rudolf Dekker, Uit de schaduw in 't grote licht. Kinderen in ego‑documenten van de Gouden Eeuw tot de Romantiek. Wereldbibliotheek, Amsterdam 1995. ISBN: 9028416803. Prijs: f 39,50.

 In dit boek behandelt de Rotterdamse historicus Rudolf Dekker de aloude discussie over de vraag of het kind ooit "ontdekt" is of dat opvoeding en verhoudingen tussen ouders en kinderen in alle tijden dezelfde structuur hebben en sterke overeenkomsten vertonen. Zoals bekend, woedt dit debat sinds de spraakmakende boeken van J.H. van den Berg (1956) en Philippe Ariès (1960). Dekker geeft een goed gedocumenteerd overzicht van deze discussie en van belangrijke en minder belangrijke publicaties over aspecten van de geschiedenis van opvoeding, onderwijs, kind en jeugdige. Daarenboven is het boek waardevol door de opname van talrijke korte citaten uit verschillende soorten ego‑documenten: dagboeken, (auto)biografieën, brieven. Naast een aantal thematische hoofdstukken (bijvoorbeeld over school, lijfstraf, kinderspel, beroepskeuze van jongeren), heeft Dekker ook acht uitgebreide portretten van schrijvers van ego‑documenten opgenomen. Hieronder zijn grote namen als Constantijn Huygens en Willem de Clercq, maar ook enkele onbekenden, zelfs uit de niet‑elite. Dekker probeert op grond van de informatie uit de ego‑documenten een nieuw licht te werpen op de genoemde discussie over de ontdekking van het kind. Slaagt Dekker in deze opzet, als we kijken naar wat hij schrijft over de geschiedenis van het onderwijs?

Dit alleraardigste boek gaat meer over gezin, ouder‑kindrelaties, adolescentie en dergelijke. Wat Dekker meedeelt over de schoolgeschiedenis, biedt ‑ zeker wat de hoofdlijnen aangaat ‑ niet veel nieuws. Wel kan men allerlei persoonlijke belevingen en indrukken uit de aangehaalde egodocumenten lezen die ons beeld van de onderwijsgeschiedenis verlevendigen en kleur geven. De conclusie moet dus luiden dat Dekker niet zijn pretentie waarmaakt dat het gebruik van ego‑documenten onze kennis van de geschiedenis van het onderwijs fundamenteel wijzigt.

Het boek is zeer leesbaar, levendig en in veel opzichten uitdagend en genuanceerd. Mijn persoonlijke ervaring is dat het heel goed te gebruiken is als leerboek voor een cursus historische pedagogiek op universiteit en hogeschool. Het is helder en enthousiasmerend voor studenten. Het boek is rijk aan details, mooie verhalen en nuttige en fraaie illustraties. Slechts een enkel detail klopt niet. Het "gezaghebbende instructieboek voor onderwijzers" van Dirk Valcoogh stamt niet uit het begin van de zeventiende eeuw (p. 174), maar uit 1591.

Bezwaarlijk vind ik dat Dekker heel sterk benadrukt dat de periode rond 1800, de tijd van Verlichting en Romantiek, een soort waterscheiding vormt in de geschiedenis van onderwijs en opvoeding. Het is bekend dat rond 1800, zeker in Nederland, heel veel verandert op onderwijsgebied, maar Dekkers model is me, wat dit betreft, wel wat erg rechtlijnig. Met name mis ik bij Dekker het inzicht dat het volksonderwijs voer 1800 niet alleen maar ondoelmatig, slecht georganiseerd en kindonvriendelijk was, maar dat de school voor die tijd een fundamenteel andere doelstelling had dan erna. Het onderwijs werd immers, voordat de overheid het als een essentieel instrument van volksopvoeding en voorbereiding op burgerschap ging beschouwen, gezien als een vorm van religieuze en kerkelijke opvoeding. Daarmee had de school ook een bijna heilig karakter. Het was niet een instelling die men maar naar believen kon moderniseren en veranderen. Mijns inziens had Dekker wat meer oog mogen hebben voor het belang dat men in kerkelijke kring aan onderwijs hechtte, ook al waren de investeringen in geld en menskracht bescheidener dan in de moderne tijd. Oordelen als "Onder de gewone bevolking was het onderwijs minimaal en de meeste mensen konden dan ook lezen noch schrijven" (p. 168) zijn mij wat al te grof, vooral ook omdat er onvoldoende besef uit spreekt dat het hoofddoel van het onderwijs een inwijding in de godsdienst was.

Johan Sturm