120204. Boekbesprekingen

 Hans Jan Kuipers, De wereld als werkplaats. Over de vorming van Kees Boeke en Beatrice Cadbury, Amsterdam 1992. Uitgave van het Internationaal instituut voor sociale geschiedenis ISBN 90 6861 066x.

In 1925 nam het Bilthovense echtpaar Kees Boeke (1884 ‑ 1966) en Beatrice Cadbury (1884 ‑ 1976) hun vier leerplichtige dochters uit protest van school. Niet zozeer vanuit een pedagogisch kritiek maar gedreven door religieus pacifisme keerden zij zich tegen overheid en instituten die de militaire macht mede in stand hielden. Het verhaal is bekend. De kinderen kregen huisonderwijs. En het familieklasje groeide uit tot een internationaal beroemde vernieuwingsschool met honderden leerlingen. Het succes van de onderneming was dus groot. Toch ondervond het initiatief geen verbreiding. De praktijk Werkplaats Kindergemeenschap te Bilthoven kon de bezielde leiding in de persoon van Kees Boeke niet missen. Met zijn vertrek in 1954 verdween de unieke grondslag van de werkplaats en daarmee het uitzonderlijk karakter van deze school.

Hans Jan Kuipers was verwonderd over het initiatief van Boeke en Cadbury en deed nader onderzoek naar de voorgeschiedenis van de Werkplaats. Dit resulteerde in het proefschrift De wereld als werkplaats. Over de vorming van Kees Boeke en Beatrice Cadbury waarop hij in 1992 promoveerde. In deze dubbelbiografie begrijpt Kuipers de idealistische, utopische drijfveren van Boeke en Cadbury hoofdzakelijk vanuit sociaal‑historisch perspectief. Het verhaal staat niet op zich zelf. Kuipers wil via de biografie meer inzicht krijgen in de culturele inbedding van de onderwijsvernieuwingen in de eerste helft van deze eeuw.

Boeke was de jongste telg uit een 'cultuurdragend' middenstandsgezin. Zijn vader was directeur van de HBS in Alkmaar. De jonge Boeke groeide op in een hechte familiekring waarin het hervormd christelijk geloof de belangrijkste toon aangaf. Zijn beide grootvaders waren predikant, en twee oudere broers kozen voor de studie theologie. Kuipers suggereert dat Boeke in een vrij progressief en sociaal bewogen milieu opgroeide. Beide grootvaders waren betrokken bij de discussies over de liefdadigheid en de sociale kwestie. De lijnen van geloof en sociale bewogenheid trekt Kuipers door naar latere keuzen van de adolescent Boeke. Eerst koos hij de studie civiele techniek, een vak dat in die tijd nog de belofte van de modernisering uitstraalde. Vervolgens zou Boeke zich naast zijn studie gaan inzetten voor het zendingswerk van de Nederlands Christelijke Studenten Vereniging. Na zijn studie probeerde Boeke in Londen te promoveren maar dit mislukte. Vanaf dat moment kregen de religieuze en pedagogische activiteiten in de kring van de Londense christen‑studenten zijn volle aandacht. Hij trad op als onderwijzer en voorganger in de Sunday Adult School in het verarmde East End te Londen. Hier kwam hij in contact met de religieuze groepering pan de Quakers en met ziin toekomstige echtgenote Beatrice Cadbury, dochter van een rijke, hechte en grote Qudkerfamilie.

Vanuit de gedachte dat Cadbury, weliswaar minder opvallend dan Boeke, toch een essentiële figuur is geweest voos de Werkplaats, heeft Kuipers voor d;: dubbel‑biografie gekozen. Gegevens over het kind en de adolescente Beatrce Cadbury waren echter schaars. Het hoofdstuk 'Dochter van een cacaofabrikant' gaat wellicht ook daarom veel uitgebreider in op de quaker‑religie dan op het leven en de persoon van Cadbury zelf. Maar die uitleg heeft ook zijn functie. We komen er de wortel van een van de belangrijkste pedagogische inspiraties van de latere Boeke tegen: God is in elk individu aanwezig en ieder kan bijdragen tot een betere samenleving.

Een derde biografisch hoofdstuk gaat over de lotgevallen van het echtpaar Boeke vanaf 1911 tot aan het begin van de Werkplaats. Hier wordt duidelijk hoe de Boekes in de Eerste Wereldoorlog via de Quakers betrokken raakten bij de vredesbeweging in Engeland en uiteindelijk het land werden uitgezet. De uitzetting betekende geen werkelijke breuk in het principiële leven van de Boekes. In Bilthoven probeerden zij door collectief bezit en kleinschalig bestuur een begin te maken met het Koninkrijk Gods op aarde. En de keus de kinderen van school te nemen, blijkt slechts een van de vele beslissingen om zo onafhankelijk mogelijk te worden van de overheid.

De biografie van Kuipers is niet alleen interessant om de levensbeschrijving van deze mensen. Het boek is vooral van betekenis omdat zij in dienst staat van de veel bredere geschiedenis van de onderwijsvernieuwing Juist een biografisch verhaal kan laten zien dat schoolvernieuwing niet alleen verweven is met wetten en maatschappelijke structuren, maar soms ook met de persoonlijke gedrevenheid en vindingrijkheid van een enkel individu.

Barbara de Jong