110205. Boekbesprekingen

 H. Schuring, F. van den Beemt, T. van Ruiten (red.) Veranderend landschap. Opnieuw op reis met oude schoolplaten Assen, Rotterdam, Den Haag, 1992. ISBN 90 70884 51 8 (f. 39,50)

Kleine platte punters volgeladen met komkommer, bospeen en kool varen de groenteveiling van Loosduinen binnen. Op de kade staan grote rieten manden klaar om de lading handzaam te verpakken, zodat ze, waarschijnlijk met paard en wagen, naar de markt kan worden vervoerd. De schoolplaat van schilder P. van der Hem toont dit tafereel uit 1926. Een foto uit 1992 toont dezelfde plek. Op de voorgrond ligt een strak gazon, op de achtergrond de parkeerplaats van een bedrijfje, beschermd door een hekwerk en daar tussenin strekt zich een tweebaans asfaltweg uit.

Dit is één van de sterkste voorbeelden uit de catalogus die is uitgegeven ter gelegenheid van de tentoonstelling Veranderend landschap. Opnieuw op reis met oude schoolplaten. Op de tentoonstelling is een serie landschapsschilderijen te zien, die in opdracht van de uitgever Jaap Noordhoff en onderwijzer Jan de Feijter door bekende kunstenaars tussen 1912 en 1936 werden gemaakt. De schilderijen werden gereproduceerd als schoolplaten voor het aardrijkskundeonderwijs. Naast de schilderijen zijn op de tentoonstelling de foto's van dezelfde landschappen te zien, maar dan vandaag de dag. Bovenstaand voorbeeld laat zien hoe ingrijpend de mens het Nederlandse landschap in zo'n 60 à 70 jaar heeft veranderd. Dit besef wordt groter wanneer je de in de catalogus opgenomen fragmenten van topografische kaarten van hetzelfde gebied bekijkt, getekend op ongeveer dezelfde tijdstippen. Het oude natuurlandschap, dat zo'n 5000 jaar heeft bestaan is in 1913 nog duidelijk te herkennen. Tuinbouw werd bedreven op de zand‑en duingronden, terwijl de weilanden precies te vinden zijn op de plekken waar eens de zee is doorgebroken en klei heeft achter gelaten. Op de kaart van 1989 vind je nog weinig van het oorspronkelijke natuurlandschap terug. De stad heeft het gebied vrijwel totaal opgeslokt.

Het is niet moeilijk om nostalgisch te worden na het vergelijken van schoolplaten met foto's van vandaag. "Wat zou het mooi geweest zijn als het landschapsbeeld van de jaren '20 bewaard had kunnen blijven. Maar het is een illusie te veronderstellen dat je een landschap kunt fixeren", zeggen Ten Brinke en De Jong in de geografische inleiding van de catalogus. "Ook schoolplaten zijn slechts een momentopname."

De catalogus is een degelijk boekwerk geworden, dat veel meer doet dan alleen de tentoonstelling reproduceren en verhelderen. Het overzicht van de 37 schoolplaten, de foto's en de stafkaartjes wordt vooraf gegaan door drie informatieve inleidingen, vanuit respectievelijk onderwijshistorisch, kunsthistorisch en geografisch perspectief. In de eerste inleiding wordt de pedagogische achtergrond van de schoolplaat belicht. Wandplaten waren in de loop der 19e eeuw een belangrijk leermiddel voor het lager onderwijs geworden. Het vakkenpakket was in 1857 met onder andere aardrijkskunde uitgebreid. Was de inhoud van dit vak aanvankelijk gericht op simpele feitenkennis en het leren van namen, rond de eeuwwisseling werd het begrip van de inrichting van het landschap een belangrijker leerdoel. Wandplaten waren hierbij een uitkomst omdat ze uit didactisch oogpunt precies dat verband aanschouwelijk konden maken, wat in de les geleerd moest worden.

Maar de serie platen van Noordhoff en De Feijter wijkt af van de 'gewone' wandplaten. Zij is niet door illustratoren getekend naar het ontwerp van een onderwijzer, zoals bij Jetses en Ligthart het geval is, zij is door eigenzinnige kunstenaars vervaardigd, precies in de periode waarin de moderne kunst in Nederland doorbreekt. De wandplaten zijn soms dan ook interessanter vanuit kunsthistorisch dan vanuit didactisch oogpunt. De beek is in het schilderij 'Beeklandschap bij Winterswijk' van Sluijters nauwelijks alszodanig te herkennen. En Westermann's koeien grazen in hoekige vormen door een Limburgs landschap dat op de foto van nu veel platter lijkt.

Veranderend landschap is niet alleen een mooie catalogus. Het is een veelzijdig boek, omdat het vanuit uiteenlopende disciplines een beeld schetst van een veelgebruikt leermiddel waarover weinig geschreven is, de schoolplaat.

Barbara de Jong