210402 Elise van Calcar en het Nederlandse Opvoedingshuis door Lydie van Hal 

Een van de bekendste vrouwelijke pedagogen en voorvechtster voor vrou­wenemancipatie uit de negentiende eeuw is Elise van Calcar-Schiotling (1822-1904). Ze verwierf veel bekendheid als pionierster van het Frobelon­derwijs en als inspectrice van het bewaaronderwijs. In 1865 richtte ze het Nederlandsch Opvoedingshuis in Leiden op. Dat was een bewaarschool met daaraan verbonden een opleiding van be­waarschoolhouderessen. 

Opvallend aan dit initiatief was de opleiding van burgermeisjes aan deze bewaarschool die naar de methode van Fróbel was ingericht. Deze meisjeskwekelingen leerden de Frobelleer in de dagelijkse praktijk toepassen. Het Opvoedingshuis was in Leiden geen lang leven be­schoren omdat in 1866 een conflict ontstond tussen Elise en het bestuur, met als gevolg dat het Opvoedingshuis verhuisde naar Wassenaar. De Breestraat anno 2003 in Leiden. Op de plek waar nu de V&D gevestigd is, stond anderhalve eeuw gele­den het restaurant Den Vergulden Turk. In het pand naast Den Vergul­den Turk op nummer 214 was het Nederlandsch Opvoedingshuis geves­tigd. Niets op deze plek herinnert nog aan de instelling van Elise van Calcar. Toch was hier de eerste professi­onele Frábelopleiding voor bewaar­schoolhouderessen. Wat ging aan dit initiatief vooraf?

Aan het begin van de negentiende eeuw was het bewaaronderwijs in Nederland weinig meer dan een veredelde opbergplaats voor kinderen. Het onderwijzend personeel was vaak onvoldoende gekwalificeerd. Kinderen moesten lang stilzitten (om manieren te leren) en veel uit het hoofd leren. In de loop van de negen­tiende eeuw veranderde langzamer­hand de invulling van het bewaaron­derwijs, onder meer door de inzet van Elise van Calcar. Geïnspireerd door de Duitse kleuterpedagoog Friedrich Frdbel hield ze publieke lezingen over het onderwijs aan kleine kinde­ren. Hierdoor trok ze de aandacht van Thorbecke, de toenmalige minister van Binnenlandse Zaken die onder­wijs in zijn portefeuille had. Hij be­noemde haar bij Koninklijk Besluit tot inspectrice van het bewaarschool­onderwijs. In 1864 bezocht ze vijftig bewaarscholen verspreid over het westen van Nederland. Ze bracht rap­port uit over de kwaliteit van de ge­bouwen, het onderwijzend personeel en de leerstof. Hierover stelde Elise een rapport op, dat in het Staatsblad openbaar werd gemaakt. De treurige toestanden in veel bewaarscholen zijn door haar toedoen zo aan het licht gebracht. De overtuiging dat het bewaaronderwijs beter kon, gecombineerd met Elise's ideeën over vrou­wenemancipatie vormden de aanlei­ding voor het stichten van een kweekschool voor onderwijzeressen. In het voorjaar van 1865 hield Elise een aantal lezingen in de Stadsge­hoorzaal in Leiden om gelden te werven voor zo'n kweekschool. Overigens verontschuldigde ze zich publie­kelijk voor haar optreden, zich ervan bewust dat ze zich `op de uiterste grens bevond van wat een vrouw paste'. Haar onconventionele gedrag was desondanks succesvol; nog geen half jaar later ontstond onder Elise van Calcars bezielende leiding het Neder­landsch Opvoedingshuis.

Lesprogramma en doelgroep

In het Nederlandsch Opvoedingshuis, waarvan Elise directrice was, werden meisjes `uit den beschaafden stand' opgeleid tot `het vrouwelijk leven in de ruimste zin'. In de praktijk betekende dit een opleiding tot bewaar­schoolhouderes en onderwijzeres voor kinderen in de lagere school leeftijd, daarbij zorgvuldig geïnstrueerd in de Frëbelleer. Het bredere kader ontstond doordat Elise erop vertrouwde dat de meisjes later hun eigen kroost ook volgens dit principe zouden opvoe­den. De gunstige invloed van de Froe­belleer zou zo van generatie op gene­ratie gaan. Voor het Opvoedingshuis ontwikkelde ze speciale leermethoden voor ieder vak: geschiedenis, aard­rijkskunde, natuurkunde, plant- en dierkunde, delfstoffen, rekenen, Froebelse vormleer, zang, letterkunde, gymnastiek en handwerken. Op het eerste gezicht lijkt dit programma overeenstemming te vertonen met de vakken die ook de HBS gaf. Maar dat is schijn en was volgens Elise ook niet de bedoeling. De door Elise ontwik­kelde leerstof en methoden waren toe­gespitst op de vrouwelijke geest. Het onderwijs richtte zich op het bekwaam maken van meisjes hun toekomstige taak als moeder, onderwijzeres of kin­derjuffrouw goed te vervullen. Nadruk lag op innerlijke vrouwelijke bescha­ving en ontwikkeling. Het was zeker niet de bedoeling meisjes op te leiden tot boekengeleerden en `savantes'. In die tijd hadden velen een afkeer van geleerde vrouwen, die men wel deni­grerend aanduidde als savantes. Het streven van het Opvoedingshuis was om een harmonie te krijgen tussen op­voeding en huishouding. Daarom be­stond het lesprogramma zowel uit the­oretische vakken als huishoudelijke vakken. Op die manier wilde men de vrouwe­lijke intuïtie vormen en pedagogische kennis ontwikkelen. Welke concrete invulling Elise aan haar onderwijspro­gramma heeft gegeven, is nu niet meer na te gaan. Ze heeft slechts haar theoretische ideeën over meisjeson­derwijs op papier gezet, onder meer in De dubbele roeping der vrouw: eene prijsvraag beantwoord.

Problemen

De geschiedenis van het Opvoedings­huis is vanaf het begin getekend door meningsverschillen en ruzies. Elise was directrice van het Opvoedings­huis, maar daarnaast was er een vere­niging van begunstigers die uit haar gelederen een dagelijks bestuur had aangesteld. Beide partijen meenden beslissingsbevoegd te zijn en het laat­ste woord te hebben. Hierdoor ont­stonden over en weer irritaties die steeds hoger opliepen. Een halfjaar al na de oprichting van het Opvoedings­huis liepen de conflicten tussen Elise en het bestuur uit op een regelrechte crisis. Elise ontsloeg twee onderwijzeressen, die vervolgens door het be­stuur werden aangehouden. Een felle strijd ontbrandde hierdoor en Elise stuurde alle leden van de vereniging van het Opvoedingshuis een brochure met haar grieven. Daarop volgde een ledenvergadering, waarop het gehele bestuur aftrad. Elise kreeg het dage­lijks bestuur volledig in handen, hierin gesteund door drie commissarissen. In 1866 verplaatste ze het Opvoedingshuis naar Wassenaar, de woonplaats van de Van Calcars. Hier bestond de school tot 1873, toen Elise waarschijnlijk door geld- en personeelsge­brek en teruglopende leerlingaantallen de school moest sluiten.

Betekenis en aanhang

In Leiden werd het restant van het Opvoedingshuis min of meer voortgezet als de Kweekschool voor Bewaar­schoolhouderessen door Wijbrandus Haanstra, die net als Elise poogde de opleiding van bewaarschoolhouderes­sen te baseren op het gedachtegoed van Froebel. Deze kweekschool was aan het Rapenburg gevestigd. Haan­stra perkte de doelstelling van zijn school wel in. Kwekelingen werden

niet meer opgeleid voor vrouwelijk le­ven in de ruimste zin van het woord. De belangrijkste doelstelling van de school was het afleveren van goed ge­kwalificeerde onderwijzeressen, een doelstelling die algemeen zou worden voor het gehele kweekschoolonderwijs.

In navolging van Elise's initiatief om een voorbereidende kleinkinderschool op de richten, ontstonden er in Nederland meer Froebelscholen. In deze scholen kregen kinderen in de peuter­en de kleuterleeftijd een voorbereiding op de lagere school. De verbeteringen ten opzichte van het bewaaronderwijs oude stijl waren de nieuwe leermiddelen waarvoor Froebel vele suggesties heeft gedaan, en de pedagogische waarde die men aan het kinderspel toekende. Dit spelenderwijs leren is een van de belangrijkste ken­merken geworden van de latere kleuterschool.

Literatuurlijst

Calcar, E. van (1873). De dubbele roe­ping der vrouw. eene prijsvraag beant­woord.

Essen, M. van (1990). Opvoeden meteen dubbel doel: twee eeuwen meisjesonder­wijs in Nederland.

Essen, M. van & Lunenberg, M.(199l). Vrouwelijke pedagogen in Nederland. Hal, L. van (2003). Elise van Calcar: op­voedkundige en emancipatorische ideeën van een negentiende eeuwee pedagoge. Universiteit Leiden: ongepubliceerde doc­toraalscriptie.

Sikemeier, J.H. (1921). Elise van Calcar­Schiotling: haar leven en omgeving, haar arbeid, haar geestesrichting.