110202. De atlas door  Henk Donkers, 1993 nr. 2

 Als ik al mijn boeken één voor één zou moeten afstaan, dan zou het allerlaatste boek dat ik weggaf een atlas zijn. Van de tientallen atlassen die ik heb, zou ik ‑ na lang dubben tussen de Times Atlas of the World en de Grote Bosatlas ‑ de Bosatlas het langste bewaren omdat ik daar de dierbaarste herinneringen aan heb.

Thuis op de boerderij in een dorpje aan de rand van de Peel hadden we niet één boek, zelfs geen bijbel. Mijn ouders lazen nooit een boek en zelf heb ik pas in de tweede klas van het gymnasium voor het eerst geheel zelfstandig een boek uitgelezen. Op de boerderij naast ons woonde een oom van mijn vader. Zijn vrouw was jong gestorven, kinderen had hij niet en zijn boerderij had hij overgedaan aan een neef van mijn vader, bij wiens gezin hij inwoonde. Deze oudoom ‑ die Driekoom heette, achter in de zeventig was en altijd stonk naar pruimtabak ‑ had één boek, een Kleine Bosatlas. Als klein jongetje heb ik vele uren bij hem op schoot en later aan tafel gezeten, alsmaar bladerend in zijn atlas, terwijl Driekoom vertelde over verre landen. Mijn liefde voor het vak aardrijkskunde heb ik daar opgedaan.

Toen ik in de vijfde klas van de lagere school zat, stierf Driekoom plotseling en moest ik het ineens zonder Bosatlas doen. Want in zijn testament had hij niet aan mij gedacht. Om dat gemis goed te maken is mijn moeder ‑ die de rijtjes plaatsnamen die ze op de lagere school geleerd had nog altijd op kon en kan dreunen ‑ in Sinterklaastijd nog eens per bus naar een naburige provincieplaats gereisd waar een boekhandel was. Maar ze kwam tot mijn grote teleurstelling terug zonder Bosatlas. Ze was zich rotgeschrokken van de prijs (f.17,50). Ik heb er op moeten wachten tot ik van de paters van het gymnasium een eigen, gesubsidieerd exemplaar kreeg. Die 43‑e druk uit 1964 heb ik nog steeds.

Na mijn gymnasium ben ik sociale geografie gaan studeren en kwam ik in aanraking met vele andere atlassen. Ik kwam er toen achter dat de Bosatlas mij niet alleen uit nostalgie zo dierbaar was. Hij is gewoon erg goed. De Groningse schoolmeester Pieter Bos gaf in 1877 zijn eerste atlas deze uitspraak van Alexander von Humboldt als adagium: "Nur leer scheinende Karten prägen sich dem Gedächtnisse ein". Kaarten moesten zich volgens Von Humboldt en Bos vastzetten in iemands geheugen, erin gegrift worden. Dat doen ze alleen als ze niet overladen zijn met informatie. Daarom is de Bosatlas ook zo'n educatieve atlas, een atlas die volgens de UNESCO behoort tot vijf beste ter wereld.

De kunst van het kaarten maken is de kunst van het weglaten. Die kunst beheersen de makers van de Bosatlas als geen ander. Een kaart uit de Bosatlas laat je in één opslag de structuur van een gebied zien; hij geeft overzicht èn inzicht in de wereld. De Bosatlas weet eenvoud te koppelen aan informatierijkdom.

Van de Bosatlas zijn inmiddels vijftig drukken verschenen sinds 1877, toen Pieter Bos zijn eerste schoolatlas maakte omdat Thorbecke het vak aardrijkskunde op het schoolrooster gezet had. Van al die drukken heb ik er zelf een aantal. Ik vond het altijd erg leuk om ze met elkaar te vergelijken.

Om te zien hoe weinig bekend de binnenlanden van Afrika in 1877 nog waren (van de rivier de Zaïre (Congo) was alleen de monding nog ingetekend), hoe uitgebreid NederlandsIndië behandeld werd, hoe de grenzen tussen staten veranderden enzovoorts.

Blijkbaar zijn er meer mensen die genoegen scheppen in het, vergelijken van edities van de Bosatlas, want vorig jaar kwam Bosatlas‑uitgever Wolters‑Noordhoff met De Wereld volgens de Bosatlas, 1877 ‑ heden. Uit zeven van de vijftig edities van de Bosatlas selecteerde de uitgever kaarten over dertien gebieden, waaronder Nederland, Duitsland, Oost‑Europa, de Balkan en Afrika. De zeven edities verschenen op belangrijke momenten in de wereldgeschiedenis: 1877, 1902, 1921, 1939, 1947, 1967 en 1992. Voor elk gebied schreef Milo Anstadt een korte politieke geschiedenis; bij elke kaart geeft Prof. F.J. Ormeling sr. een cartografische toelichting. Ormeling, de nestor van de Nederlandse cartografie, verzorgde de 40‑e (1959) tot en met de 48‑e (1976) editie en toverde de Bosatlas van een ietwat ingedutte atlas om, tot een moderne atlas die inhoudelijk en cartografisch tot de allerbeste ter wereld behoort. Zijn toelichtingen bij alle kaarten maken het bekijken van de kaarten tot. een waar genoegen. Hij wijst je ‑ behalve op algemene ontwikkelingen die hun weerslag op kaarten hebben zoals de opkomst van de auto en het vliegtuig of de neergang van het Turkse Rijk ‑ op talloze interessante details die je anders wellicht over het hoofd zou zien. Zo staan tot 1902 op de kaarten van Nederland afstanden nog weergegeven in 'uren gaans', was het huidige Drielandenpunt bij Vaals in 1902 nog een Vierlandenpunt en grepen na deTweede Wereldoorlog veel gemeentebesturen terug op oude sjieker klinkende namen (Kuik werd Cuyk, Bokstel Boxtel, Venraai Venray enzovoorts). Aardig is ook de toelichting bij 'Lijsterveld' in het huidige Kossovo, een onderdeel van `Klein Joegoslavië met een overwegend Albanese bevolking. Hier werden in 1389 de Serviërs verslagen door de Turken, die daardoor hun invloed tot aan de Donau (Wenen) konden uitbreiden. Lijsterveld is een vertaling van 'Kossovo Polje'. Letterlijk vertaald betekent het echter 'Merelveld'. Maar ‑ zo vermoedt Ormeling ‑ omdat merels in Groningen, waar Bos woonde, 'liesters' heetten, noemde Bos het huidige Kossovo in zijn eerste atlas Lijsterveld.

In de 15‑e druk uit 1902, de laatste editie die Bos verzorgde, gaf Bos de kaarten over het huidige Indonesië niet langer als titel Nederlandsch Oost‑Indië, maar Insulinde. Blijkbaar was hij het eens met de aanklacht van Multatuli tegen het Nederlandse kolonialisme, want de naam Insulinde ontleenden hij rechtstreeks aan de slotrede uit de Max Havelaar. Zo somt Ormeling nog honderden interessante details op in zijn toelichting.

De prachtig gereproduceerde kaarten geven een goed beeld van de staatkundige en geografische ontwikkelingen in de laatste 115 jaar. Van de Duitse eenwording en de alsmaar veranderende grenzen op de Balkan tot de kolonisatie en dekolonisatie van Afrika. Daarnaast laten de kaarten de ontwikkeling van de cartografie goed zien. De oude, via steendruk gemaakte kaarten geven reliëf bijvoorbeeld nog weer met schrapjes, waardoor bergruggen op rijen molshopen lijken. De moderne kaarten geven hoogtes weer met kleuren en reliëf met schaduwering.

Oude drukken van de Bosatlas zijn moeilijk meer te krijgen. Bij antiquariaten moet je er fikse bedragen voor neertellen. Ook al kost De Wereld volgens de Bosatlas bijna honderd gulden, je spaart je er een hoop geld mee uit. Want nu heb je voor de prijs van één oude Bosatlas de interessantste uit vijftig drukken bij elkaar in één band bijeen.

De Wereld volgens de Bosatlas. 1877‑heden. 217 blz. Wolters‑Noordhoff Atlasprodukties 1992 Prijs: F. 99,75 ISBN 90 01 95690