30302. Hornbooks door J. ter Linden, 1985 nr.3

 Zoals u in het vorige nummer van 'De School Anno' hebt kunnen lezen, bevindt zich sinds enige tijd in de collectie van ons museum een zogenaamd hornbook. Een hornbook is een plankje waarop een plaatje met het ABC is bevestigd. Om het papier te beschermen, werd het afgedekt met een dun plakje hoorn.

Over dit buitengewoon zeldzame leermiddel wil ik u in het volgende artikel wat meer vertellen. Het komt niet vaak voor, zeker niet in deze tijd, waarin een constante stroom van boeken op de markt verschijnt over de kleinste details en deelonderwerpen, dat men voor een nadere bestudering van een in historisch verband gezien zeer belangrijk onderwerp, slechts terug kan vallen op één studie uit het einde van de vorige eeuw.

In 1896 werd in Engeland door Andrew Tuer het boek geschreven 'The history of the Hornbook'. Hoewel het dit boek was, dat in brede kring de belangstelling hiervoor het eerst opwekte, en juist door deze studie steeds meer hornbooks gezocht en ontdekt werden, heeft niemand het werk van Tuer voortgezet met een latere publicatie. 1) Behalve een klein aantal in musea, bevinden de meeste hornbooks zich in particuliere collecties en bij antiquaren en antiquairs. Er zijn mij inmiddels een aantal hornbooks in Nederland bekend geworden, maar of er totaal 10, of 20, of nog meer zijn, is mij volstrekt onbekend. Voorlopig ben ik bezig een lijst op te stellen van alle afbeeldingen van hornbooks op prenten, tekeningen en schilderijen, daarnaast zal ik een aan tal bezitters van hornbooks bezoeken om hun exemplaren te bestuderen en indien mogelijk te fotograferen. Maar wat zijn hornbooks nu eigenlijk? 

Andrew Tuer en het begin van de 'ontdekking'

 Andrew White Tuer, geboren in 1838 en van beroep uitgever, was door een uitvinding op boekdruktechnisch gebied financieel in staat een groot deel van zijn tijd te besteden aan allerlei onderwerpen die hem interesseerden. Bij zijn werk, dat hem overal in Engeland en daar buiten bracht bij antiquaren en antiquairs, vond hij een klein aantal voorwerpen waarvan hij alleen maar wist dat ze 'hornbooks' genoemd werden. Bij archief- en bronnenonderzoek bleek dat aan het einde van de 16e eeuw het aantal vermeldingen in een snel tempo steeg. Hieruit concludeerden Engelse taalkundigen dat het woord 'hornbook' waarschijnlijk uit die tijd stamt, maar dat het hornbook feitelijk al veel eerder bestond. Tuer noemt het jaar 1450 als oudste vindplaats. Tuer verwonderde zich er over, dat er van een voorwerp dat nog zo kort geleden, tot het einde van de 18e eeuw, in enorme aantallen gefabriceerd was, zo weinig exemplaren waren overgebleven. Hij verzond honderden brieven met de afbeelding van een hornbook naar alle hem bekende antiquariaten en daar voor in aanmerking komende antiquairs met de vraag of zij een hornbook hadden, of ooit verhandeld hadden. In 1877 werden op een tentoonstelling 4 hornbooks tentoongesteld en in 1882 op een tentoonstelling in Londen, waarvoor men zich de grootste moeite getroost had om alle bekende hornbooks bij elkaar te brengen, kon men er slechte 8 tonen. Toen Tuer zijn boek in 1896 publiceerde waren hem 150 exemplaren bekend.

In Engeland wordt het woord hornbook gebruikt voor alle vormen van ABC bordjes en plankjes: omdat dat zo is ingeburgerd. Voor de duidelijkheid zou ik echter een onderscheid willen maken tussen ABC bordjes en hornbooks. ABC plankjes zijn in vrijwel alle landen gebruikt, maar ABC plankjes die beschermd zijn met een plaatje hoorn, vrijwel alleen in Engeland, Amerika en in nog onbekende mate in de Nederlanden. De letters van de oudste ABC plankjes waren in hout uitgesneden of erop geschilderd. Naast elkaar komen twee voren voor: alleen het ABC, of het ABC en het Onze Vader. Het is vaak heel moeilijk vast te stellen of we op oude prenten, tekeningen, of schilderijen te doen hebben met ABC bordjes of met hornbooks aangezien de detaillering in de meeste gevallen te grof is. In de 17e eeuw steeg het aantal afbeeldingen van schoolklassen en dorpsschooltjes, maar meestal zijn de afbeeldingen te klein om vast te stellen of een hornbook is afgebeeld. Onduidelijk blijft dus vooralsnog in welke tijd het ABC plankje bedekt werd met hoorn. Naar alle waarschijnlijkheid zal dit gebeurd zijn toen men er toe over ging het plankje met een velletje papier te beplakken. Behalve met gedrukte tekst, zijn er ook hornbooks bekend die met de hand geschreven zijn. Tuer was ervan overtuigd, dat het hornbook buiten Engeland en Amerika niet of nauwelijks bekend is geweest, hoewel hij melding maakt van enkele vroege hornbooks die in Holland zijn gedrukt. Hij gaat er kennelijk van uit dat deze hornbooks in opdracht in de Nederlanden zijn gedrukt voor de Engelse markt. Het lijkt me echter niet voor de hand liggen om dergelijke triviale teksten in het buitenland te laten drukken, tenzij het om zeer grote aantallen ging. Zouden de drukkers de hornbookteksten dan ook niet op de Nederlandse markt gebracht hebben? Hoe onbelangrijk hornbooks werden gevonden, bewijst ook het vergeefse zoeken van Tuer in universiteitsbibliotheken en gespecialiseerde bibliotheken van onderwijsinstellingen. Ook in oude kerkelijke instituten waaraan sinds eeuwen scholen verbonden waren ving hij bot. Een handelaar in schoolmaterialen herinnerde zich dat hij de laatste order voor hornbook in 1799 had ontvangen en dat daarna de vraag gestopt was. Enkele jaren daarna had hij bij een opruiming van zijn magazijn ongeveer twee gros weggegooid, omdat zij onverkoopbaar waren geworden. Volgens deze informant hadden hij en zijn voorganger in zestig jaar enkele miljoenen hornbooks verkocht. Dit getal is waarschijnlijk sterk overdreven gezien het bevolkingsaantal en de geringe welstand. Maar wel duidelijk blijkt hier dat het toch om enorme aantallen is gegaan. Het hornbook werd niet alleen maar als leermiddel aangewend, gezien bijvoorbeeld het verhaal van een leerling die door de mattes met een hornbook op zijn hand werd geslagen als hij ondeugend was of zijn les niet had geleerd. Bij ons gebruikte men daarvoor de plak, maar die was misschien in Engeland niet bekend? Ook bestaan er afbeeldingen waarop kinderen een hornbook of ABC plankje gebruiken om pluimbal te spelen ( de voorloper van het badminton). 

Vormen

 ABC bordjes en hornbooks hadden vrijwel altijd de vorm van een rechthoekig,plankje met aan de onderzijde een handvat. Soms zien we ze afgebeeld zonder handvat maar met een gat aan de bovenzijde. Deze, meestal wat grotere plankjes, zullen aan de muur hebben gehangen en alleen in geval van individueel onderwijs aan het kind in handen zijn gegeven. Uiterst zeldzaam waren hornbooks in de vorm van een kruis, Tuer heeft er nooit een in werkelijkheid gezien. Dat ze bestaan, of in ieder geval bestonden, is zeker. Tuer heeft tijdens zijn vele reizen met mensen gesproken die er les mee hadden gehad, of zelf een hornbook in hun bezit hadden of ze ergens hadden gezien. De oudste vorm van dit type hornbook bestond uit een eenvoudig kruis, waarbij de letters A, B, C, L, M, N, 0, P, Q, R, S, T, U, V, W, X, Y, Z op de verticale balk en de letters D, E, F, G, H, I, K op de horizontale balk stonden. Dit hornbookje werd als een crucifix om de hals gedragen. Op grotere hornbooks, in de vorm van een kruis, was alleen de horizontale en het bovenste gedeelte van de verticale balk beplakt. Op het bovenste gedeelte stonden de cijfers 1 - 10 en het ABC stond in twee lettertypen op het horizontale gedeelte.

Vervaardiging en technieken. In de meeste gevallen werd voor de vervaardiging van hornbooks eikenhout gebruikt. Naar prijs was de afwerking beter, maar in het algemeen werd het plankje niet zeer zorgvuldig afgewerkt. Op het plankje werd een bedrukt blad papier geplakt, afhankelijk van de soort met het alfabet, klinkers en letterverbinden zonder betekenis (ab, eb en bo, bu etc.) en het Onze Vader. In het voor de onderzoeker gelukkigste geval heeft de drukker onderaan zijn naam vermeld. Of dit zo is, valt soms moeilijk vast te stellen, omdat de metalen strippen de naam kunnen bedenken. Verwijdering van deze strippen voor dit doel betekent vrijwel zeker onherstelbare beschadiging van de uiterst dunne en fragiele strips. Het kwetsbare papier werd beschermd met een plakje of laagje hoorn. Hoorn werd als beschermmiddel al veel vroeger gebruikt; bijvoorbeeld op boekbanden ter bescherming van een illustratie of tekst. Ook bij reliekhouders is het wel aangewend. Door middel van het schillen van een hoorn ontstaat een spiraalvormige reep. Deze spiraal werd door middel van verhitting en druk verwerkt tot een platte strook die in de gewenste afmeting gesneden kon worden 2). Het plaatje hoorn werd vastgezet met zeer dunne messing strippen, zo dun dat een spijkertje of nageltje er zonder moeite doorheen kon worden geslagen. Behalve deze eenvoudige uitvoering bestaan er ook fraaiere en veel duurdere hornbooks. Deze zijn bekleed met leer waarop vaak een afbeelding is aangebracht. Om zo'n afbeelding op het leer aan te brengen, werd met druk een verhit gegraveerd messing blok op de binnenzijde van het leer geperst; zo ontstond op de gladde buitenzijde de afbeelding in reliëf. Deze afbeelding kon nog verfraaid worden door vóór het persen een blaadje bladgoud, zilver of 'Dutch silver' (een soort metaalfolie) onder het leer te leggen. Na het persen werd dan voorzichtig het blaadje bladgoud, zilver of metaalfolie weggetrokken, waarbij het reliëf in gouden of zilveren lijntjes achterbleef.

Voor de allerrijkste kinderen zijn hornbooks gemaakt die bekleed waren met zilver. Er zijn in Engeland twee varianten bewaard gebleven: roet een plaat zilver waarop een voorstelling was gegraveerd, of met filligrain werk. Tenslotte nog twee varianten van het hornbook/ABC bordje. Er bestaan hornbooks in karton, die afgezien van het plaatje hoorn identiek zijn, in grootte en gebruikte letter, aan de houten hornbooks. Ook op deze komt op de achterzijde soms een versiering in relief voor, die dan direct in het karton geperst is. Brandtechniek, waarbij met een hete naald of door middel van een verhitte lettervorm de letters in het hout gebrand werden komt ook voor. Een 'speciaal' soort hornbook werd door een bakker vervaardigd, althans dat moeten wij aannemen, aangezien er in een privécollectie in Nederland een speculaasvorm van een hornbook is.

 Datering

 Datering van hornbooks is buitengewoon moeilijk, zo niet onbegonnen werk. Laten we met het papier beginnen. Normaal is het mogelijk een blad papier tegen het licht te houden om te zien of het een herkenbaar watermerk heeft. In dat geval kan het papier ongeveer gedateerd worden. Deze datering slaat dan overigens alleen op het papier en zegt nog niets over het tijdstip van gebruik. Bij het hornbook is het papier op hout geplakt en bovendien beschermd met hoorn en messing strips. Niemand zal bereid zijn om een hornbook uit elkaar te halen, aangezien dat vrijwel onoverkomelijke moeilijkheden oplevert met de zeer dunne messing strips, die zeker nu zo fragiel zijn geworden dat verwijdering onherroepelijk leidt tot onherstelbare beschadiging. Gaat men bij de poging tot datering uit van het lettertype, dan kan men tot de conclusie komen dat het gebruikte lettertype in een bepaalde tijd ontstaan is, maar dat zegt nog niets over de duur van het gebruik van dat lettertype. Bekend is dat sommige letters een paar honderd jaar gebruikt zijn. De combinatie papier en letter geeft dus geen enkel houvast. De vraag waar het papier gedrukt is levert ook grote problemen op omdat de Romeinse letter uit de zeventiende eeuw, die de Engelse drukkers gebruikten, grotendeels uit Holland kwam. De Gothische letter die in de zestiende eeuw gebruikt werd, kwam meestal uit Rouen of Parijs, terwijl het bovendien gebruikelijk was dat boeken en teksten in opdracht in andere landen werden gedrukt en veel Franse en Hollandse drukkers in Engeland werkten. De firma Enschede en Zn. te Haarlem, door Tuer als laatste strohalm gezien bij zijn dateringsproblematiek, antwoordde hem op zijn vragen: aangezien drukkers hetzelfde materiaal en lettertype eeuwenlang gebruikten, was het hem onmogelijk een mening te geven. Een andere wereldberoemde expert uit die tijd zei over een aan hem getoond hornbook dat het uit vrijwel ieder jaar tussen 1550 en 1800 zou kunnen zijn. Tenslotte bestaat nog datering op grond van een pedigree. Normalerwijze waarborgt een pedigree de echtheid van een voorwerp. Zo treft men in veilingcatalogi bij belangrijke voorwerpen van kunst ook altijd een lijst aan van vooreigenaren. Voor het hornbook geldt dat dit voorwerp zo onbelangrijk is gevonden dat een pedigree niet of nauwelijks voorkomt. De enkele gevallen waarin Tuer ermee werd geconfronteerd, kon hij ze zonder veel moeite als onjuist ontmaskeren.

 Andere landen

 Zoals reeds gezegd, meende Tuer dat echte hornbooks alleen in Engeland en Amerika algemeen in gebruik zijn geweest. Hij heeft enig onderzoek verricht naar de aanwezigheid van hornbooks in andere landen. In het kort komt het erop neer dat het hornbook in Amerika wel zeer vaak in boeken en volksliedjes genoemd wordt, maar het aantal overgebleven exemplaren zeer klein is. In Frankrijk en Duitsland zou alleen sprake zijn van ABC bordjes evenals dit het geval zou zijn in Noorwegen en Zweden. Een heel bijzonder hornbook werd in Mexico gevonden, tot op dat moment het enige hornbook met een afbeelding op de voorzijde. Tussen het ABC en het 'Onze Vader' is het kind Jezus afgebeeld. Over 'Flanders' is Tuer wat voorzichtig. In zijn boek beeldt hij een 'Hollands' hornbook af uit het bezit van het Steine museum in Antwerpen. Dit hornbook, dat naar ik inmiddels heb begrepen jaren geleden gestolen is komt zeer sterk overeen roet het exemplaar in onze verzameling. Op het Antwerpse exemplaar staat op het papier gedrukt: 'Te Dordregt by H. Walpot Boekwerk. over 't Stadhuys'. Op het papier van ons exemplaar: 'Thompson te Rotterdam'. Of er meer Hollandse hornbooks zijn dan deze twee exemplaren is mij niet bekend. Tuer spreekt over enige Hollandse exemplaren in Engeland.

Inmiddels ben ik op zoek naar meer Hollandse hornbooks; ik hoop dat u mee uitkijkt. Ook houd ik mij aanbevolen voor vermeldingen van hornbooks of ABC bordjes in de literatuur. Ik blijf het vreemd vinden dat er in onze taal geen woord is met betrekking tot het 'hoorn' van het 'hornbook'.

J. ter Linden

 Noten

1 . Een in 1977 uitgekomen bibliografisch essay door Lesley Shepard vermeldt slechts 16 titels, waarvan het grootste deel artikelen betreft. Voor de inhoud van dit artikel heb ik mij dan ook voornamelijk gebaseerd op het boek van Tuer en wel op de facsimile in 1971 door de antiquaar S. Emmering, in Nederland uitgegeven; een daad waarvoor hij niet genoeg te danken is. Het betreft hier de uitgave van 1896 in twee delen, die in een band zijn samengevoegd, plus een omslag met 7 hornbooks in facsimile waarvoor grotendeels de oorspronkelijke materialen zijn gebruikt. Deze schitterende uitgave is antiquarisch nog wel verkrijgbaar. Duidelijk is dat een min of meer definitieve studie over het hornbook gewenst is.

Hoorn is een materiaal dat al zeer lang in gebruik is. In het oude China was het bekend en ook de Romeinen verwerkten het tot dunne platen die gebruikt werden als raamvulling. Het effect zal vergelijkbaar zijn geweest met de 'ramen' van albast zoals we die nog heden kunnen zien in enkele kerken in Ravenna. Met name in Engeland is hoorn heel lang gebruikt voor allerlei doeleinden.

 Literatuur

History of the Hornbook, bij Andrew W. Tuer, F.S.A., S. Emmering, Amsterdam, 1971, ISBN 90 6033 151 6. The History of the Hornbook, a bibliographical essay. By LesZey Shepard. Printed by the Rampant Lions Press for the Broadstreet King, Spring 1977.